Fálkinn - 13.03.1959, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
‘Jramtíðarhöfn suðurláglendisins
ÞORLÁKSHÖFN
„iÞað er eins og forsjónin liafi ætl-
ast til að Sunnlendingar kæinust ekki
á sjó, en yið förum það nú samt“, er
haft eftir liinum fræga garpi Guð-
mundi ísleifssyni á Iláeyri. Og vist
er um það, að náttúran hefir skipt
ójafnt milli byggðarlaga er hún skóp
ísland. Á Vestfjörðum og Austurlandi
er náttúrleg höfn svo að segja á
ihverju strái og þarf ekki annað en
hyggja bryggjustúf fram á marbakk-
ann til að hafskip geti lagst að. En
á öllu suðurundiriendinu vestan frá
Reykjanestá og austur á firði er
hvergi höfn, að heitað geti, en á þessu
svæði miðju voru og eru enn þétt-
býlustu sveitir landsins. Sunnlending-
ar fengu frjósamar sveitir i uppbót
fyrir hafnleysið.
Eyrar eða Eyrarbakki var öldum
saman verslunarmiðstöð Sunnlend-
inga; þangað urðu Austur-SkaftfelJing-
ar jafnvel að sækja verslun áður en
skip fóru að sigla á Hornafjörð og
Vík. Vestmannaeyjar höfðu útgerð og
verslun sem Rangæingar skiptu iitið
eitt við fyrrum, en sá var hængurinn
á, að stundum var farbann á Rangár-
sanda vikum saman vegna brims, svo
að þetta var stopult samband. Eyrar-
bakki og siðar einnig Stokkseyri var
verslunarstaðurinn — og til vara
Hafnarfjörður og Reykjavík.
Og Sunnlendingar réru til fiskjar,
þrátt fyrir hafnbann forsjónarinnar.
Þeir réru frá söndunum i Skaftafells-
og Rangárvallasýslum, og þeir réru
frá Loftstöðum, Stokkseyri, Eyrar-
bakka, Herdísarvík, Selvogi, Krísuvik
og Grindavík. Og þeir sendu vermenn
á Suðurnesin, eins og Norðlendingar.
En fyrst og fremst réru Sunnlending-
ar í Þorláksihöfn.
ÞORLÁKSHÖFN.
Þar var tvímælalaust frægasta
veiðisstöðin. Þar fengu menn að jafn-
aði beslan hlut, bæði vegna þess að
róðrardagar urðu fleiri en t. d. á
Stokkseyri og Eyrarbakka, og vegna
þess að staðurinn var nær góðum
fiskimiðum. Skiprúm í Þorlákshöfn
girntust flestir ungir menn á Suður-
landi mest; þar voru að jafnaði liæst-
ir hlutirnir og þar þótti að jafnaði
hest að vera, þótt ekki verði sagt að
verbúðirnar þar væru neinir sælu-
staðir, fremur en í öðrum verstöðvum
í þá daga. Og lifi manna þótti minni
hætta búin í Þorlákshöfn en annars
staðar, lendingin var i vari fyrir úr-
synningi, auk landáttarinnar, og
þarna voru ekki liraunrimar með sam-
felldum brimgarði fyrir utan leguna,
eins og á Eyrarbakka og Stokkseyri,
en þeir urðu mörgum manni að bana.
Og þegar sundin lokuðust þar eystra
var helsta vonin sú að leita lendingar
i Þorlákshöfn.
Þorlákshöfn ber nafn Þorláks bisk-
ups helga, og iminnmæli segja, að
hann liafi tekið land þar er hann kom
úr biskupsvígsluferðinni. En engu ó-
liklegra er þó, að staðurinn hafi feng-
ið nafnið eftir að farið var að telja
Þorlák helgan mann, og að það sé
þannig til komið, að menn í sjávar-
háska leituðu á þennan stað og héti
á Þorlák lielga til fulltingis sér, og
þess vegna liafi staðurinn fengið
nafnið.
Öldum saman hefir verið útræði i
Þorláksliöfn. Um aldamótin 1700
gengu þaðan um 40 skip, en ekki er
vitað hve stór þau yoru; gera má ráð
fyrir að þau hafi verið minni en opnu
róðrarskipin sem gengu þaðan nm
aldamótin síðustu, en á þeim voru
14—16 manns að öllum jafnaði. Má
gera ráð fyrir að á siðari hluta 19.
aldar og fyrstu árum þessarar hafi
verið meiri útgerð í Höfninni en
nokkurn tima fyrr, þvi að um alda-
mótin gengu þaðan 40 skip og mun
áhöfn þeirra hafa verið samtals
kringum 600 manns.
Alla 19. öldina hafði sama ættin
„setið að völdum" i Þorlákshöfn.
Fyrst Magnús Beinteinsson, faðir
þeirra Gísla kennara, Sigurðar stór-
bónda á Skúmsstöðum og Árna, sem
tók við Þorlákshöfninni eftir föður
sinn. En eftirmaður Árna varð Jón
sonur lians, sem sat staðinn með prýði
í fjölda ára. Tveir synir hans voru
formenn í Þorlákshöfn, og tengda-
sonur Jóns. Jón á Hlíðarenda Jóns-
son var formaður í Þorlákshöfn í 46
vertíðir. Voru þeir frægir um allt
Suðurland, og enda viðar, ýmsir for
mennirnir úr Höfninni, ekki síst þeir
Óseyrarnesbændurnir Grímur Gísla-
son og Þorkell Jónsson, og afkomend-
ur þeirra, sem sumir eru enn starf-
andi far- og fiskimenn. Þá var það
siður að kveða formannsvisur, og í
einni segir um Þorkel:
Þorkell Nesi frægur frá,
fimur hlés á mýri,
týs í vési vendir sá
vænu trés á dýri.
en um Grím er þessi vísa:
Grímur beitir gnoð i vind,
gróða tamur vési,
frægur stýrir flóða liind
frá Óseyrarnesi.
Það vantaði yfirleitt hvorki kenn-
ingar né rím i þessar formannavísur,
og urðu lieilar rímur úr, þegar kveð-
ið var um alla formenn í Höfninni
og hver fékk tvær visur eða fleiri.
VÉLAÖLDIN
kippti stoðunum undan gömlu út-
gerðinni í Þorlákshöfn. Þegar fyrstu
togararnir konm til Reykjavikur og
vélbátarnir gerðu Vestmannaeyjar að
Paradís sáust þess fljótt merki i Ár-
nes-, Rangárvalla- og Skaftaf.sýslum.
Allir nema einyrkjar sendu þá mann
i verið, og sum heimili tvo, og þeir
koniu heim í lokin og aflinn þeirra á
vorlestunum: freðýsa eða glær, hert-
ir þorskhausar og saltað „tros“, en
þorskurinn lagður inn i kaupstaðnum.
Það mun ekki ofmælt, að vertíðar-
•hluturinn hafi gert betur en borga
húsbóndanum kaup vinnumannsins,
sem hann sendi í verið. Sex hundruð
fiska hlutur var algengur í Þorláks-
höfn þessi árin um aldamótin.
En á fáum árum breyttist hagur
flestra bænda svo, að þeir liöfðu eng-
an til að senda í verið. Fólkið var
farið að flytjast úr sveitunum, sumir
leituðu gulls og gæfu i Vestmanna-
eyjum, aðrir fluttust til Reykjavíkur
og Hafnarfjarðar, fóru á togara og
höfðu upp úr sér margfalt vinnu-
mannskaup á nokkrum mánuðum. Og
bændurnir reyndu að halda búskapn-
um í horfinu með því að ráða til sín
kailpafólk, en jafnvægið milli kaup-
gjalds og afurðaverðs fór út um þúf-
ur, með þeim afleiðingum að kreppan
mikla kom yfir bændastéttina.
Árið 1906 hafði hinn ágæti hug-
kvæmdamaður Gísli Gíslason silfur-
smiður í Óseyrarnesi, gert tilraun
ii.eð þorskveiðar í net, eins og þá
var farið að tíðkast í sumum veiði-
stöðvum. Nokkur ár áður hafði hann
veitt linýsu og veitt vel. Tilraun hans
með þorskveiði i net gekk vel og
fóru menn almennt að nota jiessa
veiðiaðferð seinnipart vertíðar, næstu
árin. Gerði Gísli ýmsar umbætur á
þorskanétunum og veiðin gekk svo vel
að skipum fjölgaði. Fyrsta netveiði-
árið gengu 15 skip úr Þorlákshöfn en
árið 1913 voru þau orðin 24, og árið
1916 voru þau 29. En úr því fór út-
gerðinni að hnigna.
Þorleifur Guðmundsson frá Háeyri
hafði orðið eigandi Þorlákshafnar
1912, eftir fráfall Jóns Árnasonar, og
rak bæði útgerð og verslun þar næstu
árin. En skipunum fækkaði. Árið 1929
gengu aðeins fimm skip frá Þorláks-
höfn og liæsti hlutur á þeirri vertíð
var aðeins 126 fiskar. Og árið 1934
gekk aðeins ottt skip úr Höfninni. Hún
var að lognast út af sem verstöð þeg-
ar Kaupfélag Árnesinga keypti hana,
sama ár. Hér þurfti nýrra úrræða
við, fyrst og fremst að bæta lend-
ingarskilyrðin svo, að hægt væri að
gera út vélbáta, og ennfremur varð
Séð yfir Þorlákshöfn í áttina til Geitafells og Hellisheiðar. Fremst t. h. steinsteypt ker, ætlað í framlengingu
hafnargarðsins, en fremst í miðju netaskúrar. Miðsvæðis á myndinni sjást gaflar gömlu bæjarhúsanna, en bak
við þau t. v. fiskverkunarhús og yfir þau sést á gaflana á hinu stóra fiskgeymsluhúsi, sem að nokkru leyti er
eitt elsta hús landsins, flutt hingað af Eyrarbakka. Ljósmynd: Ottó Eyfjörð.