Vikan - 19.04.1972, Side 8

TUGTHÚS OG
RÁÐHÚS UNDIR
SAMA ÞAKI
Frásögn eftir Oscar Clausen, rithöfund
Fá hús eru oftar í fréttunum en litla hegning-
arhúsið að Skólavörðustíg 9. Óþarft er að orð-
lengja, að þar er aðbúnaði öllum mjög ábóta-
vant. En þótt húsi þessu sé fundið margt til
foráttu nú á dögum - þá hefur margt mark-
vert gerzt innan veggja þess. Þetta er gamalt
og sögufrægt hús, sem hefur þjónað jafnt há-
um sem lágum. Oscar Clausen, rithöfundur
segir okkur sögu þess hér á eftir.
Það var aumlegt ástand í
tugthús- og hegningarmálum
landsins fyrir rúmum hundrað
árum. Þá höfðu dönsku stift-
amtmennirnir tekið gamla tugt-
húsið á Arnarhóli, — Stjórnar-
ráðshúsið, — sér til íbúðar, en
fangar voru geymdir í Svart-
holinu, sem svo var kallað, en
það voru dimmir og kaldir klef-
ar í þakhæðinni á húsi Lands-
yfirréttarins, sem nú er í verzl-
unarhús Haraldar Árnasonar í
Austurstræti. -— Við þetta hafði
verið notazt í nokkra áratugi,
eða nálega hálfa öld.
En vorið 1872, eftir að Danir
höfðu af náð sinni „sett“ okkur
stöðulögin illræmdu og sam-
kvæmt þeim „skikkað" okkur
landshöfðingja, rann upp ljós
fyrir stjórnarherrunum í Kaup-
mannahöfn. Þeir sáu þá að hér
á íslandi þurfti að vera betra
svarthol, m.a. til þess að
geymsla íslenzkra glæpamanna
væri örugg. Þá ákvað Kansellíið
danska að byggja tugthúsið við
Skólavörðustíg 9 í Reykjavík,
sem enn er notað. í byrjun
maímánaðar um vorið var byrj-
að á undirstöðum þessa mikla
húss, og var því valinn staður
„í Arnarholtinu meðfram aðal-
veginum eður Skólavörðuveg-
inum fyrir ofan og norðaustan
byggðina, sem er komin þar
vestan í holtinu". — Það skal
tekið fram, að á þeim tímum
var Skólavörðustígurinn aðal-
vegurinn eða öllu heldur eini
vegurinn til höfuðstaðarins, en
að sunnanverðu við stíginn
voru þá aðeins komin nokkur
elztu húsin, sem enn standa þar
fyrir neðan Bergstaðastrætið.
Þetta var því talið fyrir ofan
bæinn eða utan han'n.
Stjórnin í Höfn hafði látið
gera teikningu af Hegningar-
húsinu og gert samning við
danskan timburmeistara í Höfn
um að byggja það fyrir ákveðna
upphæð, en lýsingin á húsinu
er á þessa leið: „Þetta hið mikla
hús á að vera 62 álnir (ca. 40
metrar) að lengd og I8V2 alin
(ca. 12 m) á breidd, allt úr
múruðum grásteini þvert og
endilangt, — 24—26 eiga að
verða herbergi alls og fanga-
kompur, milligangur eða rang-
aii eftir miðju húsinu endi-
löngu. — Eru kompur þessar og
herbergi ætluð til fangahalds-
ins, öll nema 3, sem ætluð eru
handa fangaverði og heimilis-
fólki hans. Þetta er allt á gólfi
og undir loftinu. En svo á að
koma yfirbygging þar ofan á,
yfir mitt húsið yfrum þvert, 28
álnir (19 m) á lengd, — þar er
ætlað að séu 3 miklir salir auk
uppgönguforsals, — skal einn
vera dómsalur Landsyfrirrétt-
arins og hliðarherbergi fyrir
skjalasafnið o.fl., annar bæjar-
þingsalur, og að líkindum þing-
salur Seltjarnarnesshrepps, en
Borgarfundarsalur og staðar-
ráðsins hinn þriðji.“ — Húsið
var fyrsta áratuginn notað eins
og hér var gert ráð fyrir, nema
hvað aldrei var vorþing Seltirn-
inga háð í neinum hinna „miklu
sala“, sem að vísu hver um sig
eru minni en stofurnar í villun-
um, sem nú eru byggðar, og
geta því ekki talizt lengur
„mikir salir“.
Það þótti í meira máta kátleg
ráðstöfun dönsku stjórnarinn-
ar, en í fullkomnu samræmi við
fyrra og venjulegt ráðslag
hennar í fslandsmálum, að fela
dönskum timburmeistara að
byggja þetta steinhús, sem hann
átti að koma upp samkvæmt
teikningum fyrir 20 þús. ríkis-
dali. ..Meistari" þessi hét Klein
og var íslendingum áður kunn-
ur. Honum hafði verið falið
nokkrum árum áður að byggja
bókasafnshúsið við Menntaskól-
ann í Reykjavík, hina svoköll-
uðu „íþöku“, sem ríkur Eng-
lendingur gaf. Þá hafði þessi
..meistari" Klein þó ekki látið
svo lítið að sýna á sér smettið
hér á landi. Hann kom nefni-
lega aldrei hingað til þess að
líta eftir því, hvernig þau bygg-
ingarverk væru af hendi leyst,
en tók þó 1600 ríkisdali fyrir
snúð sinn eða fullan % hluta
þess, sem byggingin kostaði.
Það var því í byrjun megn ó-
ánægja yfir því, að innlendum
byggingarmeisturum í Reykja-
vík var ekki gefinn kostur á að
taka byggingu tugthússins að
sér, og voru þó til bæði vanir
og velreyndir húsasmiðir í bæn-
um t.d. trésmiðirnir Einar Jóns-
son og Jóhannes Jónsson, sem
voru alkunnir jafnt að hagsýni
og áreiðanleik, en auk þess voru
þeir vel efnaðir, eða jafnvel
máttu teljast ríkir á þann mæli-
kvarða, sem þá var mælt og því
óhætt að gera samning við þá,
og loks voru þeir þekktir að
„ötulleik og trúmennsku". Það
þótti engin afsökun fyrir stjórn-
ina að hér var um múrhús að
ræða, en ekki timburhús, því
að „meistari“ Klein var aðeins
trésmiður eins og þeir og engu
síður múrarameistari en þeir
snikkararnir Einar og . Jóhann-
es. Þessir tveir menn voru um
langt skeið aðaltrésmiðir bæj-
arins. Einar var ættaður frá
Brúarhrauni og byggði árið
1856 húsið Skólastræti 5, sem
Erlendur snikkari Árnason bjó
lengi í og byggði ofan á. Einar
var listfengur maður og spilaði
á fiðlu og var því kallaður
„Spillemand", en Jóhannes
Jónsson var aðaltrésmiður bæj-
arins um áratugi, síðast ásamt
Jakob Sveinssyni.
En þó að mönnum þætti það
afleitt hjá dönsku stjórninn að
bjóða ekki þessum hæfu inn-
lendu snikkurum forstöðu
byggingar Hegningarhússins,
þótti þó enn ófyrirgefanlegra að
bjóða ekki eina lærða innlenda
8 VIKAN 16. TBL.