Vikan - 17.05.1984, Side 17

15 Vísindi fyrir almenning
Harry Bökstedt
Einkaréttur á fslandi: Vikan
Einhverf um börnum má bjarga
Einhverf börn þarf ekki að afskrifa sem
vonlaus tilfelli. Flest þeirra má lokka út úr á-
skapaðri einangrun þeirra og sambandsleysi
og fá þau til þess að hegða sér eðlilega.
Þetta fullyrðir Niko Tinbergen, breskur
sjúkdómagreinir, sem hlotið hefur nóbels-
verðlaun og orðiö heimsfrægur af rannsókn-
um sínum á atferli dýra. Síöari árin hefur
hann sökkt sér í rannsóknir á því dularfulla
fyrirbrigði sem kallað er einhverfa. I nýtút-
kominni bók, Einhverf börn, nýjar vonir um
bata, dregur hann ásamt eiginkonu sinni,
Elísabetu, saman það sem þau hafa komist
næst. Bókin er full vonar og bjartsýni sem er
óvenjulegt innlegg í ritað mál um einhverfu.
Einhverft barn skortir hæfileikann til aö
blanda geði við þá sem umgangast það — for-
eldra, systkini, félaga — talar sjaldan eða
aldrei og dregur sig inn í skel sína, inn í „tóm-
an kastala” svo að notuö sé lýsing sál-
fræðingsins Bruno Bettelheims.
Nokkur börn eru talin einhverf frá fæðingu.
Hjá öðrum byrjar þessi óheillabreyting ein-
hvern tíma á fyrstu 30 mánuðunum. Ef áfram
þróast til nins verra getur einhverfur ein-
staklingur orðið algjörlega háður öðrum alla
sína ævi.
Bettelheim skýrir einhverfu þannig að hún
sé venjulega til komin af röngu uppeldi og til-
finningakulda foreldranna. Innan lækna-
skólanna ríkir hins vegar sú skoðun að or-
sökin sé líffræðilegur galli, heilasjúkdómur
sem erfitt eöa ómögulegt sé að lækna. I 75%
tilvikum eru batahorfur taldar litlar.
Einhverfu var fyrst lýst fyrir 40 árum. Af
því skyldu menn þó ekki ætla að einhverf börn
hafi ekki verið til fyrir þann tíma. En
Tinbergen-hjónin telja líklegt að þeim hafi
fjölgað á síðustu áratugum, einkum á Vestur-
löndum.
Tinbergen hafnar báðum orsakaskýring-
unum. Hann hefur ekki séð neinar haldbærar
sannanir þess að líffræðilegur galli, erfða-
fenginn eða áskapaöur, geti verið ástæða ein-
hverfu. Erfðafrumurnar gætu kannski valdið
meira tilfinninganæmi og viðkvæmni en al-
gengast er.
Ösjaldan sýna einhverf börn merki um list-
ræna hæfileika. Samkvæmt kenningum Tin-
bergens eru þau oft óvanalega góðum gáfum
gædd á ákveðnum sviöum. Hann telur að þaö
sem leiðir þessi börn afvega séu margvísleg-
ar staðreyndir í umhverfi þeirra. Oft má
eitthvað við þessum aðstæðum gera og þar
með hindra hnignun eða snúa þróuninni alveg
við.
Barnasálfræöingar og aðrir sérfræðingar
eru oft svartsýnir á að lækna megi einhverfu
en Tinbergen kennir því um að þeir fái sjaldn-
ast að sjá annað en alvarlegustu tilfellin.
Sjálfur vogar hann sér að fullyrða að
þúsundir einhverfra barna séu læknuð áður
en þau leiðast of langt inn í einhverfuna.
Þakkar hann það umhyggju foreldranna og
næmi á hvaö ami að börnum þeirra.
I stórum dráttum telur Tinbergen aö
meðferðin, lækningin, sé á valdi foreldranna
og þá sérdeilis móðurinnar. Þannig verði
ráðist að rótum meinsins, vöntun tilfinninga-
legra og félagslegra tengsla móöur og barns.
Þegar Tinbergen-hjónin rannsökuðu for-
sögu einhverfra barna fundu þau oft áþekka
þætti í ytri aöstæöum, svo oft að ástæða var til
að ætla aö þeir yllu hættu á einhverfu, ekki
kannski hver fyrir sig en þegar saman fóru
margir þeirra.
Fyrst má rekja ýmsa þætti til meðgöngu-
tímans. Nokkrir þeirra eru af líffræðilegum
toga. Þaö er vitað að einhverfa er algengari
hjá börnum þeirra mæðra sem fengið hafa
rauöa hunda á meðgöngutímanum. Má vera
að það tengist því aö mörg slík börn fæðast
heyrnardauf, eöa talin svo. Aðrar hættur
steðja einnig aö heilbrigðri fósturmyndun,
eins og reykingar móður, fjörefnaskortur og
sitthvað annað í neysluvenjum móðurinnar.
Annað, sem menn vita enn minna um, lýtur
aö sálrænu ásigkomulagi móðurinnar.
Streita, þunglyndi, jafnvel kvíði fyrir móður-
hlutverkinu, gæti haft skaðleg áhrif á fóstrið.
Nýfætt barn er í stuttu máli sagt alls ekki
„óskrifað blað”. I móðurkviði hefur það þeg-
ar markast af umhverfisáhrifum.
Fæðingin getur haft örlagarík áhrif á barn.
Gangi fæðingin erfiðlega getur þaö mætt á
barninu. Tangarfæðing er sjálfsagt reynsla
sem getur markaö spor á sál hvítvoöungsins.
Deyfilyfin, sem móðirin fær meira eða minna
reglulega, gera að verkum að hún og barnið
eru í vímu stutta stund fyrir fæðinguna.
Fyrstu mínúturnar, kannski sekúndurnar,
geta skipt óskaplega miklu um tengsl móður
og barns. Ef þau takast ekki fljótt getur
brugðið til beggja vona. I flestum tilvikum
má ráða bót á því en ekki alltaf.
Sjúkrahúslega móöur eða barns getur
dregiö úr hæfileikum þeirra til að samlagast.
Mörg einhverf börn, sem Tinbergen-hjónin
rannsökuðu, höfðu fljótt fengið nýjan bróður
eöa systur. Má álykta að það hafi verið erfitt
fyrir þau að sjá athygli móðurinnar einskorð-
um hríð við nýja barnið.
Heimilisflutningar á fyrstu viðkvæmu
æviárunum geta verið óheppilegir, einkan-
lega ef eitthvað annaö mæðir á foreldrunum
um leið og ef barnið hefur ekki veriö almenni-
lega búið undir það. Ferðalög geta haft trufl-
andi áhrif á börn, ókunnugir staðir í sífellu,
ókunnug andlit, kannski framandi mál.
Tinbergen mælir einnig gegn sunnudags-
bíltúrnum. Maður á ekki að dragast um með
smábörn og íþyngja þeim meö of víðum
sjóndeildarhring í einu.
Skelfingarandartak er ekki óalgengt í fortíð
einhverfra. Tveggja ára barn varð einhverft
eftir að hafa dottiö í sjóinn. „Óeðlilegar”
samfélagsaðstæöur eru algengar í forsögu
einhverfra. Það þarf ekki að vera annað en aö
ung húsmóðir sé nauöbeygö til aö sitja
löngum ein og yfirgefin meö ungbarn sitt í
íbúðíháhýsi.
Framkoma foreldranna, einkanlega
móöurinnar, veldur miklu. Þaö væri
óvísindalegt og ábyrgöarlaust aö loka augun-
um fyrir því, segir Tinbergen. Þarna er ekki
talað um sök heldur nokkuð sem foreldrarnir
sjálfir ráða ekki við. Samkvæmt því sem Tin-
bergen segir er mikið vandamál að margar
ungar mæður hafa enga reynslu í meðhöndlun
ungbarna. Það var öðruvísi áöur, þegar fólk
ólst upp í stærri fjölskyldum eöa sambýli.
Ekkert nokkurra vikna námskeiö getur komiö
í stað þess sem fólki læröist áöur á 15 æsku-
árum.
Öryggisleysi og skortur á sjálfstrausti
móðurinnar getur hrætt barniö. Tinbergen
leggur mikla áherslu á að ungbörn skynji
meira en menn áöur töldu.
Konur, sem starfa utan heimilis allt fram til
þess að þær eru komnar á steypirinn, geta átt
erfitt meö að aðlaga sig því aö sitja bundnar
einar heima yfir hvítvoðungi. Þaö getur
raskað tengslunum milli móður og barns.
Mikilvægast er að hafa börn á brjósti. Veröi
aö gefa þeim mjólk í pela ætti athöfnin að
líkja í sem flestu eftir brjóstagjöf — hvernig
haldið er á barninu, andlit snertir andlit, húð
við húö — allt það skiptir máli.
Þegar báðir foreldrar vinna störf sem kref j-
ast mikils er ætíð hætta á því aö barninu sé
ekki sinnt eins og þörfin krefur, aö mati
Tinbergen. Vel menntaðar konur lenda oft í
kvölinni með völina — starfsframinn eöa fjöl-
skyldan.
Tinbergen varar menn við að hafa of mik-
inn metnað í barnauppeldi. Glaövært og
rólegt andrúmsloft er best. Nokkur agi og
reglur eru þó nauösyn. Börn þrífast ekki í
ringulreið og óreglusömu heimilishaldi.
Miklar vonir og ósanngjarnar kröfur til barna
standa þeim fyrir þroska og bitna á hug-
myndaflugi þeirra og sjálfstæði, auka
hættuna á einhverfu.
Niko Tinbergen kallar einhverfu
menningarsjúkdóm. Samkeppnin, lífsgæða-
kapphlaupið og allt sem því fylgir kemur ekki
aðeins niður á náttúruauölindunum og hinu
lífræna umhverfi. Það hefur einnig átt sér
stað „sálræn og geðræn” umhverfismengun
og kemur ekki síst niður á börnunum —
fullyröir hann. Röskunin hjá þeim getur veriö
svo mikil að þau geti ekki aðlagast kringum-
stæöum og líöi því í staðinn inn í tóman
einmanaleika einhverfunnar. i m
20. tbl. Vikan 17