Vikan - 06.09.1984, Blaðsíða 17

I i ,, |. r i Harry Bökstedt
iu Visindi fynr almennmg
Lýgur lygamælirinn?
Árlega er eytt milljónum dala í
lygamæla í Bandaríkjunum. Þetta
einfalda tæki var í fyrra notaö til
þess aö reyna að afhjúpa innstu
duldir á að giska milljón Banda-
ríkjamanna. Lygamælirinn var
brúkaður til þess að koma upp um
glæpamenn, til þess að flokka um-
sækjendur um störf og til þess aö
finna út hver hefði „lekið” leyni-
legum upplýsingum.
En jafnframt því sem tæki þetta
verður æ vinsælla af yfirvöldum
og stjórnendum einkafyrirtækja,
reyndar einnig í Evrópu, hefur
gætt vaxandi gagnrýni á notkun
þess. Það er meðal annars vegna
þess aö í nýlegri úttekt, sem gerð
var að frumkvæði bandarískrar
þingnefndar, kom í ljós aö lyga-
mælirinn lýgur oft.
Tækiö er svo óáreiðanlegt aö
næstum önnur hver per-
sóna, sem lendir í klónum á tækinu
og gengst undir próf í því, á á
hættu að verða ranglega sökuö um
að hafa óhreint mjöl í pokahorn-
inu.
Þeir sem gagnrýna lygamælinn
vonast til þess að þessar niöur-
stöður muni þegar leiöa til þess að
bannað verði að brúka tækið í
opinberum stofnunum.
Slíkt bann yrði afar óþægilegt
fyrir Reaganstjórnina. Hún virð-
ist nefnilega hafa lagt megin-
áherslu á notkun þessa tækis til
þess að flokka sauðina frá höfrun-
um.
í fyrra var til dæmis sent út um-
burðarbréf frá Hvíta húsinu þess
efnis að allir opinberir starfsmenn
skyldu gangast undir lygamælis-
próf. Þar var jafnframt tekið
fram að það yrði lagt mönnum til
lasts ef þeir neituöu að taka próf
af þessu tæi.
Varnarmálaráðuneytið, sem er
stórkaupandi slíkra prófa (talið aö
þau séu um 18000 árlega og eru þá
undanskilin þau próf sem tekin
eru vegna CIA en um fjölda þeirra
er ekki vitað), fór fram á stóraukn-
ar fjárveitingar til þessara nota á
næsta ári. Meiningin var meðal
annars að koma í veg fyrir aö í
stöðum, þar sem menn hafa að-
gang að ríkisleyndarmálum, sætu
menn sem væru fíkniefnaneytend-
ur eða kynhverfir því talið er að
þeim sé hætt viö aö lenda í klóm
manna sem kúga þá til óhæfu-
verka með hótunum um upp-
ljóstrun.
Það var þetta sem varð kveikj-
an að viðbrögðum þingsins. Til-
laga repúblikanans Jack Brooks í
fulltrúadeildinni um aö banna
utanríkisráðuneytinu aö hrinda
áætlunum sínum í framkvæmd
fyrir 15. apríl var samþykkt.
Jafnframt fékk ein af stofnun-
um þingsins, tækninefndin, það
verkefni aö framkvæma
nákvæma rannsókn á lygamælin-
um og áreiðanleika hans.
Tækninefndin gaf skýrslu í
nóvember á síðastliðnu ári og
niðurstöður hennar voru afdrátt-
arlausar. Þar var því haldið fram
að notkun á lygamæli í sambandi
við mannaráðningar, leit að upp-
lýsingaleka og þess háttar væri al-
gjörlega án nokkurra vísindalegra
raka.
Aldrei er hægt að vita fyrir víst
hvað það er sem tólið er að mæla
og þar að auki er auðvelt að
blekkja það. Þetta þýðir að vélin
vinnur verk sitt illa og auk þess er
hætta á að hún valdi saklausu fólki
ama og óþægindum.
Sálfræðingar eru almennt tor-
tryggnir í garö lygamælisins.
Einn af þeim sem hafa sett fram á
prenti skoðanir sínar er David T.
Lykken við háskólann í Minne-
sota. I yfirlitsgrein í Nature varar
hann við „gervivísindalegri
tækni” sem þvert á alla reynslu og
skynsemi sé sífellt meira notuð
bæði í dómskerfinu, hjá opinber-
um stofnunum og í atvinnulífinu.
Það var eingöngu í „eftirlits-
spurningum” sem tækið var ekki
algjörlega vonlaust, samkvæmt
niðurstöðum tækninefndar þings-
ins. Þar var þó eingöngu um að
ræða rannsóknir sakamála. Og
jafnvel þar voru notin takmörkun-
um háð. I einu tilfelli tókst lyga-
mælinum vissulega að afhjúpa
98% þeirra seku en um leið hafði
hann sakfellt um það bil helming-
inn af þeim saklausu!! Samanlagt
hafði lygamælirinn einungis rétt
fyrir sér í tveim þriðju hlutum til-
vika. Þaö eru í sjálfu sér ekki betri
niðurstöður en fengist gætu með
því að giska á sekt eða sakleysi.
Lykken greinir frá dæmi sem
ætti að fá flesta til þess aö draga
áreiðanleika lygamælisins í efa.
Árið 1978 var Floyd Fray handtek-
inn grunaður um rán og morð.
Hann haföi aldrei áður komist
undir mannahendur. Hann harö-
neitaöi ákæruatriðunum og var
tvisvar látinn ganga undir lyga-
mælispróf. Hann féll í bæði skipt-
in. Á þeim forsendum var hann
dæmdur í ævilangt fangelsi.
Eftir rúm tvö ár var hann engu
að síður látinn laus þar sem aörir
höfðu gengist við þeim glæpum
sem hann var dæmdur fyrir. Hér
var lygamælirinn semsagt sekur
um mistök sem leiddu til réttar-
morðs en þetta er þó ekki öll sag-
an.
í fangelsinu, þar sem Fray tók
út refsingu sína, var lygamælirinn
notaður til þess að finna þá sem
brotið höfðu agareglurnar. Þegar
hér var komið sögu hafði Fray les-
ið sér mikið til um lygamæla. Þar
á meðal var að finna upplýsingar
um hvernig hægt væri að blekkja
þá og Fray skipulagði með sam-
föngum sínum tilraun sem gekk út
á það að blekkja tóliö. Bragðið
sem beitt var fólst til dæmis í því
að bíta sig í tunguna þegar
apparatið spuröi eða stíga á nagla
sem menn höföu falið í skónum
sínum.
Þetta gefur að minnsta kosti
jafnstór útslög á línuriti mælisins
og spurningarnar og þar með fell-
ur burtu grundvöllur sakfellingar.
23 af 27 föngum tókst að komast
gegnum prófin á þennan hátt.
Önnur aðferð til þess að blekkja
mælinn er að taka róandi töflu
fyrir prófiö. Það er með öörum
oröum enginn vandi að blekkja
lygamælinn.
Lykken heldur því einnig fram
að heiðarlegt fólk, sem engu hafi
aö leyna, eigi á hættu að fara verr
út úr lygamælisprófi en þeir sem
raunverulega þurfa aö fela eitt-
hvað. Sérstaklega beinir hann að-
vörun sinni til bresku stjórnarinn-
ar sem nú hefur ákveöið að beita
lygamælum við mannaráöningar í
leyniþjónustunni.
36. tbl. Vikan 17