Vikan - 29.08.1985, Qupperneq 8

Göngum við í kringum
einiberjarunn
„Hér á norðurslóðum þekkti fólk til
eiginleika ýmissa plantna. Þaö er til
dæmis til þekkt sænsk vísa sem
Hamrahlíöarkórinn hefur m.a. sungið
þar sem sagt er frá berjum og alls
kyns plöntum úti í haga — ailt gamal-
kunnar jurtir, notaðar í getnaðarvama-
skyni, aö því er fræðimenn telja. Þá er
líka visan Göngum við í kringum eini-
berjarunn talin vera dulbúin getnaðar-
vamavísa en einiber eru eitt af því
sem taliö er að hafi þekkst á Norður-
lönduin en fátt er vitað um notkun
þeirra hér á landi. Þaö er ekkert vitaö
um hversu algengt þetta var en benda
má á að í bókinni Islenskar lækninga-
og drykkjarjurtir segir að einiber séu
góð við tíðateppu en algengasta orsök-
in fyrir tíðateppu er jú sú að konur eru
bamshafandi. I dag er hægt aö kaupa
einiberjabelgi í náttúrulækningabúð-
um og segir á umbúðum pakkanna að
þessir belgir séu vatnslosandi — en aft-
an á stendur einmitt að ófrískar konur
megi ekki taka þá inn.”
1800 — Umrœður um getnaðar-
varnir hefjast úti i heimi
„Þaö er taiiö að á meðan Evrópa var
aö mestu landbúnaðarsamfélag hafi
fólk haft betri tækifæri til getnaðar-
varna. Fólkið hafði aðgang að jurtum
og börn ólust upp við þaö að fylgjast
með dýralífinu og gangi náttúrunnar.
Þegar fólkiö fór aö streyma úr sveit-
unum og í borgirnar varö hálfgerð
sprenging þegar fólk hafði ekki lengur
eins greiðan aögang aö þessum meðul-
um, sem þaö sótti í, og bameignafjöld-
inn óx mjög hratt. Jafnframt þessu varð
barnadauðinn alveg óskaplegur. Þetta
gerði þaö að verkum að strax upp úr
1800 fóru af stað umræður hjá fólki sem
var aö hefja verkalýðsbaráttu í Eng-
landi. Það var fariö að ræða nauðsyn
þess að kenna fólki aögerðir til að tak-
marka bameignir. Þessu var illa tekið
af stjórnvöldum sem ekki vildu missa
ódýran vinnukraft og kirkjunni sem
áleit allt slíkt hið versta siðleysi. En
þarna var m.a. að koma í ljós breytt
viöhorf til barna. Nú, það var ekkert
nýtt aö einhverjir væru á móti tak-
mörkunum barneigna. Þegar vald
kirkjunnar tók að vaxa á miðöldum fór
hún að beita sér gegn þessu á þeirri
forsendu að barneignir væru vilji guös
og fólk ætti ekki að hafa nein áhrif á
þær. Ofsóknum var beitt gegn konum
og er talið að kirkjunni hafi þar tekist
vel upp og sú þekking, sem þær bjuggu
yfir til lækninga, hafi dáið út að mestu í
Evrópu. Þaö sem gerist í upphafi 19.
aldar var m.a. það að fóstureyðingar,
sem hingað til höfðu tíðkast án opin-
berra afskipta, voru bannaðar með
lögum bæði í Bandaríkjunum og Eng-
landi. Þetta er ótrúlegt, en sennilega
hafa lögin verið svona óskýr um þetta
atriði. Hér á landi var refsað harðlega
ef upp komst. Fólk, sem beitti sér fyrir
fræðslu, var fangelsaö og dæmt. Enski
heimspekingurinn John Stuart Mill
dreifði til dæmis bæklingum um
fræðslu í getnaðarvömum þegar hann
var strákur og lenti í fangelsi fyrir vik-
iö. En þarna fór sem sagt af stað hreyf-
ing sem gekk mjög hægt alla 19. öldina
en þó þannig að fræðslan barst smám
samanút.”
1880 — Bylting með
gúmmiverjum og hettum
Kristín miðar athuganir sínar við
tímabilið frá 1880 þegar gúmmíverjur
og hettur koma á markað.
„Umræður voru heilmiklar úti í
heimi, sérstaklega á timabilinu frá
1880 til 1920. lEn það var samt bannað
aö fræða og það þótt byrjað væri að
framleiöa verjur. I Bretlandi voru
fræg málaferli yfir þeim Annie Besant
og Charles Bradlaugh um þetta leyti
en þau dreifðu áróðri um takmarkanir
barneigna og voru handtekin. Áróður-
inn var bók bandarísks læknis sem
kom fyrst út 1832 en var bönnuð. Þau
skötuhjúin stilltu sér upp á götuhomi
og seldu fimm hundruð eintök af bók-
inni á tuttugu mínútum þar til lögregl-
an kom og handtók þau. Á meðan þau
biöu dóms seldust hundrað tuttugu og
fimrn þúsund eintök svo þörfin fyrir
fræöslu var gífurleg.”
Island — Vasakver
handa kvenmönnum
„Þaö gerist líka eitthvað hér hjá
okkur um þetta leyti. Islenskir karl-
menn, sem voru við nám erlendis, hafa
eflaust kynnst verjunum og komið með
heim frá útlandinu en hér verður að
minnsta kosti vart við minnkandi frjó-
semi. Nú, við förum heldur ekki var-
hluta af fræöslunni. Árið 1898 skrifar
Jónasen landlæknir bækling sem nefn-
ist Vasakver handa kvenmönnum en
þar leggur hann áherslu á nauðsyn
fræðslu og lýsir flestu því sem snertir
líffæri kvenna, tíðum, hreinlæti og
slíku. En ef konur hafa leitað þar að-
ferða til að komast hjá bameignum
hafa þær haft lítið upp úr krafsinu, ef
nokkuð gat þekking lækna á þeim
tíma haft þveröfug áhrif, því af kver-
inu má skilja að konur séu frjóar
kringum tíðirnar. Umræöur hér á landi
meöal lækna og almennings hefjast þó
ekki aö neinu marki fyrr en upp úr
1920.1 Læknablaðinu frá 1923 er grein
eftir Guðmund Hannesson sem gegndi
þá starfi landlæknis og koma þar
greinilega fram viðhorf hans á þessum
málum:
„Eitt sinn leitaði til min fátœk kona,
sem átt hafði barn á hverju ári og spurði
hún mig hversu hún gœti komist hjá
þessum tiðu barneignum, sem hún vseri
varla maður fyrir og efnahagurinn i raun
ráttri leyfði ekki. Að öðru leyti var
hjónaband hennar hið besta. Að visu
sýndist mér konan hafa rétt að mæla og
að nauðsyn bæri til þess, að takmarka
barnkomuna, eftir þvi sem ástæður
voru, en gott ráð hafði ég þó ekki á
hraðbergi, sem konan gæti notað án vit-
undar mannsins og bað hana þvi að láta
mann sinn tala við mig. Ég sá, að henni
geðjaðist ekki að þessu ráði, enda kom
maður hennar aldrei."
Og áfram segir í sömu grein:
„Ég hefði haldið, að fleiri kynnu að
vera jafn ófróðir og ég og keypti þvi ný-
lega kver eftir enska konu, Ettie Rout,
sem heitir Safe marriage. Er þar lýst að-
ferðum þeim, sem hún mælir með og
ensku félögin nota, sem starfa að tak-
mörkun á barneignum og gegn út-
breiðslu á kynsjúkdómum."
Og í þessari grein í Læknablaöinu
greinir landlæknir frá skolun, mögu-
leika á að setja eitthvað upp í leggong-
in til að hindra sæði í aö komast áfram
og ennfremur er minnst á hettuna
„Hvað karlmennina snerfir", segir
þar, „þá geta þeir að sjálfsögðu notað
smokka." Smokkarnir eru sem sagt
þekktir og notaðir þótt flestir læknar
séu tregir til að gefa fólki ráð í þessa
átt nema mikiö sé í húfi. Aðrir eru svo
aftur mjög trúaðir á getnaðarvamir og
telja jafnvel að framtíð mannkynsins
velti mjög á því að bameignir séu ekki
handahóf eitt. Umfjöllun um þessi
mál heldur síðan áfram aðallega í
læknablöðum og heilbrigðisskýrslum
og tengist um leið umfjöllunum um
kynsjúkdóma sem fara mjög vaxandi
umþettaleyti.”
„Takmörkun barneigna gengur
bölvanlega þótt viljj sé viða til"
En hversu aðgengileg er þessi
fræðsla almenningi?
„Það er nú eiginlega ekki fyrr en um
1931 eða með því að Katrín Thoroddsen
læknir heldur opinberan fyrirlestur í
Reykjavík en fyrirlesturinn var undir
yfirskriftinni Frjálsar ástir. Reyndar
voru áöur komnar út fræðslubækur
sem kvenréttindakonur höfðu
þýtt. Fyrirlestur Katrínar kemur einn-
ig á prenti og hún flytur hann í útvarpi.
Utvarp var þá ekki komið á mörg
heimili og ég heyrði hjá einni kunn-
ingjakonu minni að á heimili móður
hennar heföi veriö útvarp og þar hefði
safnast saman fullt af fólki til aö hlýða
á fyrirlestur Katrínar. Fólkinu mun
hafa fundist þetta dálítið óþægilegt og
var feimiö. Fáfræðin var mikil og þetta
var einmitt sama ár og bann kom frá
páfa um getnaðarvarnir. Það kemur
líka fram í heilbrigðisskýrslum frá
þessum tíma að almenningur fékk
fræðslu hjá læknum og leitaði til þeirra
enda bar þeim skylda til að fræða fólk
samkvæmt lögum frá 1935. Frásagnir
lækna eru margar hverjar mjög
skondnar eins og þessi frá lækni í
Öxarfiröi:
„Abortus provokatus (eða fóstureyð-
ingar) munu eigi hafa verið gerðar hór
svo ég viti. Nokkrum sinnum hef ég ver-
ið beðinn þeirrar aðgerðar á síðustu ór-
um. Kvennaklámbœkur og erlend tiska
hafa vitanlega néð hingað sem og ann-
ars staðar í landið. Það sem fordœmt er
um sinn er sjálfsagt að stuttu liðnu svo
nœmir og hraðfleygir eru hinir andlegu
faraldrar. Ýmsum konum hér er nauð-
syn á takmörkunum barneigna, sumum
á að hœtta þeim með öllu. Ég hefi orðið
við bœnum slíks fólks um aö útvega því
verjur og leiðbeina því eftir getu en
margir eru þeir ekki orðnir enn, sem
hafa notið mín aö í þessu. Mœttu mín
vegna vera fleiri, ef aö gagni kemur.
Hins vegar held óg, að þarna só tvíeggja
vopn á ferð, og svo megi fara, að mörg
hjón, einkum ung, búi samlífi sinu bana-
drykk með verjunotkunum. Náttúrunn-
ar lögmál láta ekki aö sór hæða, en þau
vilja líf og dauða miskunnarlaust."
Árið 1933 segir þessi sami læknir:
„Takmörkun barnaigna gangur bölv-
anlega, þótt vilji sá viða til. Það sem
rosknu konurnar kunna að spara, vinna
unglingsstúlkur upp (13 frumbyrjur á
móti 19 fjölbyrjum þetta ár). Flest eru
frumbyrjubörnin óskilgetin eða niu alls,
en mæðurnar sjálfar nýskriðnar af kopp-
unum margar. Þarna eru að verki frjálsar
ástir og margt gott úr kommúnisma.
Ekki virðast þó þessar barnelgnir ætla
að verða stelpugreyjunum til gleði og
gæfu, sem auðvitað stafar af þvi, að
byltingin er ekki nema hálfköruð — oldri
kynslóðin leggur ekki rétta virðingu á
og rikisfyrirkomulagið úrelt." Land-
læknir gerði athugasemdir við þessi
skrif læknisins.”
— Hvemig er með fóstureyðingar á
tslandi á þessum tíma?
„Fóstureyðingar voru algerlega
bannaðar samkvæmt hegningarlögun-
um frá 1869 en á tímabilinu frá 1920 til
1930 virðist sem íslenskir læknar á
sjúkrahúsum hafi framkvæmt mikið af
fóstureyðingum. Þegar Vilmundur
Jónsson verður landlæknir fer hann að
skipta sér af þessu. Hann skrifar lækn-
unum bréf og bendir þeim á að þetta sé
brot á lögum og þeir séu þama á mjög
hálum ís. Það sem svo gerist er að fóst-
ureyðingum stórfækkar á sjúkrahús-
unum en jafnframt samdi Vilmundur
frumvarp til laga en í því fólst að heim-
ila fóstureyðingar ef heilsa konunnar
væri í hættu. Seinna bættust við ákvæði
sem heimiluöu fóstureyðingar ef um
nauðgun væri að ræða eöa ýmsa sjúk-
dóma eða fávitahátt. Það urðu heil-
miklar umræður í kringum þessi lög
sem samþykkt voru 1935 og 1938.”
Bækurnar Hjónalíf og Kynlíf og
fimm, sex, sjö og átta barna fjöl-
skyldurnar eftir strið
„Það gerist svo það sama hér og
annars staðar í Evrópu og Bandaríkj-
unum að fæðingum hríðfækkaði á
kreppuárunum og alveg fram í stríð.
Svo kemur stríðið með bættum efna-
hag og nokkurs konar bakslag í sam-
bandi við takmarkanir barneigna. I
Evrópu og Bandaríkjunum er til dæm-
is rekinn gífurlegur áróður fyrir því að
koma konum út af vinnumarkaði' —
konur áttu að eiga sem flest böm.
Þetta var kallað The Baby Boom í
Bandaríkjunum. Það átti að bæta upp
stríðsskaðann. Hér á Islandi fer talan
hratt upp á við eins og annars staðar.
Ég ætla einmitt í ritgerðinni minni að
kanna það hvemig og hvort áróðri hef-
ur veriö beitt hér á landi eöa hvað það
er sem gerist hér. Við vitum bara að á
þessu tímabili eru fimm, sex, sjö og
átta barna fjölskyldurnar. Um þetta
leyti, eða 1948, koma út þessar frægu
bækur sem svo margir kannast við,
t.d. Hjónalíf og Kynlíf, en ekki virðast
þær hafa hamið barnaáhugann, heldur
þvert á móti. Nú, þetta gengur síðan
svona áfram að barneignum fjölgar,
alveg þar til pillan lítur dagsins ljós
uml960.”
Pillunni tekið fegins hendi
Frjósemi minnkar upp úr 1960, eða
einmitt þegar farið var aö nota pilluna
hér á landi, og haustiö 1963 hófst notk-
un lykkjunnar svokölluðu. Þótt erfitt
sé að átta sig á útbreiðslu þessara
getnaöarvama fyrstu árin er þó ljóst
að konur tóku pillunni fegins hendi og
lykkjan varð einnig vinsæl meö tíman-
um. En hér hættir Kristín athugunum
sínum en fær þó að eiga lokaorðin:
„Það er einmitt á þessum árum sem
atvinnuþátttaka og menntun kvenna
tók að vaxa, en hvort þaö var pillan
sem gerði konum kleift að fara út að
vinna, eða hvort vinnan kraföist nýrra
getnaöarvama, það er önnur saga.”
8 Vikan 35. tbl.