Vikan - 20.03.1941, Blaðsíða 13

VIKAN. nr. 12. 1941
13
Ný leikföng vísindanna.
Eftir QEORQ W. QRAY
Náttúran hefir yndi af að fela sig,“
hefir einhver spakur maður sagt.
" Hann hefði getað bætt því við, að
maðurinn hefði yndi af að leita. Frá þess-
um tveim andstæðum er sprottinn hinn
«ilífi eltingaleikur, sem við köllum nútíma-
vísindi. Eftir því sem leikurinn berst nær
leyndardómum náttúrunnar, verður hún
þögulli og leitar í skuggann, en hinn leit-
andi mannsandi byggir nýjar árásarfyrir-
ætlanir á áður fenginni reynslu og verður
æ djarftækari. Þannig gengur eltingaleik-
urinn í sífellu.
Sumar aðferðir leitandans eru byggðar
á beinni hugsun, útreikningum — og hefir
furðulegur árangur fengizt með þessu,
árangur, sem raunvísindin og tæknin síðan
notfærðu sér. Aðrar eru áþreifanlegri, svo
sem vélar og önnur tæki.
Fyrir mörgum árum sagði rithöfundur-
inn G. K. Chesterton, að vélar mannanna
væru ekki annað en eftirlíkingar af leik-
föngum barnsins. Þetta er að vísu djúpt
tekið í árinni. en þó er það engu síður satt,
að á rannsóknarstöðvum vísindanna má
sjá alvörugefna vísindamenn nota áhöld,
sem eru eins konar æðri eftirlíking af leik-
föngum. Ég man, hve starsýnt mér varð á
mann, sem var að skjóta örvum af boga í
gegnum bráðið kvarts. Þegar örin flaug í
gegnum heitan vökvann, dró hún á eftir
sér fína þræði úr kvartsinu, sem storknuðu
í loftinu. Með þessu leikfangi tókst mann-
inum að framleiða þá hárfínu kvartsþræði,
sem hann þurfti að nota við tilraunir sínar.
Mundi yður þykja gaman að koma á bak
stjörnukíki? Ég er ekki að gera gys að
yður. Ef þér vilduð koma með mér í Palo-
mar Mountain rannsóknarstofnunina í
Californíu, munduð þér komast að raun
um það. I flestum stórum stjörnukíkjum
er stjörnuljósinu endurvarpað með stórum
spegh í aftari enda kíkisins, á lítinn spegil,
sem er í efri enda kíkisins og þaðan í gegn-
um sjóngler athugandans. Hann situr á
hreyfanlegum stóli, sem hann getur stillt
eftir hæð sjónglersins, og úr þessum stóli,
sem er við hlið kíkisins, fylgist hann með
gangi stjarnanna og stjórnar ljósmynda-
tökunni af honum.
En í þessum risakíki í Californíu, hann
er fimmtíu og fimm fet á lengd, er neðri
spegillinn seytján fet í þvermál, og efri
spegillinn yrði þá að vera fimm fet í þver-
mál. Hví þá ekki að setja lítinn klefa á
þann stað í kíkinum, sem litli spegillinn
átti að vera, og láta stjömufræðinginn
gera athuganir sínar þar, í staðinn fyrir
að sitja í stólnum utan við kíkinn. Þetta
var gert.
Klefa, sem er eins og skothylki í laginu,
og er fimm fet í þvermál, hefir verið kom-
ið þar fyrir. Safngler, sem í botni klefans,
safnar endurvarpinu frá stóra speghnum
saman og varpar því á sjóngler athugand-
ans, sem er inni í klefanum.
Allir drengir kannast við slöngur og
slöngukast. Slangan var án efa vinsælt
leikfang þegar á dögum Golíats, eða kann-
ske miklu lengra aftur í tímann. Að
minnsta kosti er það ævagamalt leikfang.
En á rannsóknarstofum nútímans hefir
lögmál slöngukastsins verið tekið í þágu
erfiðustu og eftirsóknarverðustu rann-
sóknarefna vísindanna — rannsókninni á
gerð frumeindarinnar, atomsins. Cyclo-
troninn, hin volduga atom-sprengivél, sem
eðlisfræðingar í Bandaríkjunum, Englandi
og Danmörku og ef til vill víðar nota við
rannsóknir sínar, er raunverulega ekki
annað en rafmagns-slanga, sem slöngv-
ar örsmáum eindum í atomin.
I Cyclotroninum er skeytunum sveiflað í
hringi með vaxandi hraða, þangað til hann
er orðinn um þúsund mílur á sekúndu, þá
er þeim sleppt, og má geta nærri, að högg-
in séu mikil, enda hafa atomin þegar fall-
ið fyrir þeim, eins og Golíat fyrir Davíð.
1 vélasal Columbía-háskólans er lítil,
sterkbyggð hringekja úr stáli. Vísinda-
mennirnir kalla það auðvitað ekki því
nafni. En alveg eins og maðurinn í hring-
ekjunni finnur, hvernig miðflóttaafhð leit-
ast við fleygja honum út úr henni, þannig
verða hlutir, sem settir eru í stálekjuna í
Columbía-háskólanum fyrir sama aflinu
eða þrýstingnum. Verkfræðingar háskól-
ans nota þetta tæki til þess að mæla burð-
arþol eða styrkleika bygginga. Þeir búa til
lítil líkön af flóðgörðum, grunnum, námu-
stoðum o. fl. Þessi líkön eru byggð eftir
nákvæmlega sömu hlutföllum hvað styrk-
leika og stærð snertir og eru þau svo sett
í stálekjuna og þrýstingurinn, sem þau
verða fyrir í henni er nákvæmlega mældur
og má þannig reikna út, hve mikið burðar-
þol þess, sem líkanið er af, er mikið.
Á þakinu á rannsóknarstofu einni í
Massachusett er ljósmyndavél með mörg-
um linsum. Hún stendur á palli, sem snýst
og hafa með henni verið gerðar nýjar upp-
götvanir um eðli eldinga.
Það er nýstárlegt atriði við þessar rann-
sóknir, sem verðskuldar athygli og viður-
kenningu. Yfir ljósmyndavélinni og rann-
sóknarsvæðinu er hringmyndað þak, en af
því að það er tilgangurinn að Ijósmynda
þrumufleygana um leið og þeir myndast,
og af því að þeir geta myndast á hvaða
augnabliki, sem er og í hvaða átt sem er,
verður útsýnið að vera opið í allar áttir.
Það mega því engir útveggir vera. En eld-
ingum fylgir oftast áköf rigning og storm-
ur og er því hætt við að vindurinn lemji
rigninguna inn undir þakið og á linsur
myndavélarinnar. Rannsóknarmennirnir
fundu snjallt ráð við þessu. Þeir komu
fyrir leiðslum með háþrýstilofti eftir allri
þakbrún hringmyndaða þaksins og komu
því þannig fyrir, að stöðugur straumur af
háþrýstilofti streymdi lóðrétt niður af þak-
brúninni. Snörpustu vindhviðum tókst
ekki að feykja rigningunni í gegnum þenn-
an loftvegg, og þó er þessi veggur gagn-
særri en gler.
Það er þegar farið að hagnýta þessa að-
ferð á úti-veitingahúsum og vafalaust á
hún fyrir sér að verða tekin í notkun á
öðrum sviðum.
Ný aðferð hefir verið fundin til að stilla
úr og klukkur. Venjulega tekur það úr-
smiðinn nokkra daga að fá úrið til að
ganga rétt. Fyrst þarf að láta það ganga
í einn sólarhring til að sjá, hvort það flýtir
Tveir vinir,
Allir kettir hafa yndi af fugl-
um — sér til smekkbætis, en-
þessi köttur mundi aldrei láta
sér til hugar koma að beita vin
sinn, spörfuglinn, sem sést hér
á myndinni, klóm eða kjafti.
Hann sigraðist á freistingunni,
fyrir fjórum árum, þegar spör-
fuglinn var hirtur upp votur og
hungraðyr fyrir utan gluggann
þar sem kisa átti heima.