Vikan - 27.04.1944, Blaðsíða 7

VIKAN, nr. 17, 1944
7
r
Arnesinga saga.
Árnesingafélagið í Reykjavík hefir, eins og fleiri slík félög,
hafið útgáfu. Fer það mjög myndarlega af stað í þessari starf-
semi. Er nú komið fyrsta heftið af Árnesinga sögu og er það
náttúrulýsing Árnessýslu, fyrri hluti, „Yfirlit og jarðsaga“ eftir
Guðmund Kjartansson, og „Gróður í Árnessýslu“, eftir Steindór
Steindórsson. Yfirlitið og jarðsagan taka yfir mestan hluta bókar-
innar eða 249 blaðsíður af 268. Ritstjóri alls verksins er Guðni
Jónsson.
Var ákaflega vel til fallið að hefja héraðssöguna á jarðsögu
og gróðurlýsingu sýslunnar og mun það stórum auka gildi verks-
ins í heild. Margar myndir eru í bókinni til skýringar efninu og
frágangur hennar í bezta lagi. 1 formála segir Guðmundur Kjart-
ansson frá Hruna m. a.: „Undanfarin sumur, einkum sumarið
1941, hef ég ferðazt nokkuð um Árnessýslu í rannsóknar skyni
og hafði þá samningu þessa rits í huga. Lítið hefur áður birzt
á prenti um jarðfræðiathuganir mínar, og segir frá þeim flestum
í fyrsta skipti í þessu riti. Mér verður miklu tíðræddara um mín-
Basaltgangur í meyru möbergl — Markhella i Langholtsfjalli. „Basalt-
gangamir koma þar gleggst fram, er þeir skera sundur bergtegundir, sem
eru ólíkar þeim sjálfum að lit, t. d. ljósgrýti og brúngrýti, og einnig þar,
sem þeir liggja gegnum sér meyrara berg, er veðrast utan af þeim, svo að
þeir skaga fram úr eins og bríkur eða hryggir." (Úr Árnesinga sögu).
ar athuganir en annarra, og því vil ég taka það skýrt fram, að
jarðsaga Árnessýslu er að mjög litlu leyti mitt verk. Sjálft efnið
— rannsóknir og uppgötvanir — hefur verið dregið að um því
nær tveggja alda skeið. Þeir Eggert Ólafsson og Sveinn Páls-
son drógu að fyrstu viðina til þeirrar smíðar. Jónas Hallgríms-
son og ýmsir merkir útlendir vísindamenn juku miklu við. Þor-
Kerið f GrímsnesL
„Grímsneshraun. 1 vestanverðu Grímsnesi hefur hraun komið upp i
mörgu lagi, en flestar kvíslamar sameinast í eina breiðu, sem hér verður
nefnd Grímsneshraun. Flest eldvörpin liggja í belti, sem stefnir frá norð-
austri til suðvesturs, en fylgja ekki beinni linu. Nyrztu og austustu eld-
vörpin eru hæst. Hefur þar hiaðizt upp litið eldfjall, sem nefnist Seyðis-
hólar. Mesta hæð þeirra er 214 m y. s. og um 120 yfir jafnsléttu. Efni
hólanna er rautt gjall og hraunkleprar. Gjallið hefur á síðustu árum mjög
verið notað til vegabóta o. fl. Er nú stór gryfja vestan í hólunum, þar sem
náman er. Fast sunnan við Seyðishóla er Kerhóll. Álengdar sýnist hann
flatur að ofan eins og stýfð keila, en þegar upp kemur, sést, að brúnimar
eru aðeins hringmynduð egg utan um djúpa gígskál. Þjóðvegurinn um
Grimsnes upp í Biskupstungur liggur um skarðið norðan við Kerhól. 1
útsuður frá þessum hólum eru mörg eldvörp, en öll miklu lægri. Helzt
þeirra eru Tjarnarhólar. Norðan við þá og fast við þjóðveginn er djúpur
sprengigígur, sem nefnist Kerið, með tjörn í botni. 1 norður frá Seyðis-
hólum eru einnig allmikil eldvörp, t. d. Rauðhóll fyrir ofan Itlausturhóla-
bæinn og Sclhólar norðvestur frá Hæðarenda.
Aðalupptök Grímsneshraunsins virðast vera í Seyðishólum og Kerhól.
Þaðan hallar öllu hrauninu nema nyrstu skæklunum, sem runnið hafa
ofan frá Rauðhól og Selhólum. Sennilegast þykir mér, að allt hraunið
hafi komið upp í sama eldgangi. Ekki verður a. m. k. séður neinn aldurs-
munur á einstökum kvislum þess. Hraunin hafa mest runnið til suðurs
og vesturs, eins og landinu hallar. Austurtakmörkin eru víðast við
Höskuldslæk og hvergi austar. Norðurbrúnin er skammt ofan við efstu
eldvörpin. Þar er Bauluvatn uppistaða í dalkvos, sem hraunið hefur lokað.
Berjaholtslækur fylgir vesturbrún Selhólahraunsins og Búrfellsgil norður-
brún aðalhraunsins út í Sog. Að vestan nær hraunið alls staðar út að
Sogi eða Álftavatni, en til suðurs ganga tvær breiðar hraunálmur fram
að Hvítá. Hin ytri myndar tungusporðinn austan Sogsmynnis, en hin eystri
liggur að ánni, þar sem heita Nautavaltir milli Snæfoksstaða og Vaðness.
Báðar þessar hraunálmur ná saman við hraunið i Flóanum (Þjórsár-
hraun), en Hvítá rennur á mótunum og felur þau, svo að eigi verður séð,
hvort liggur ofan á hinu. Grímsneshraunið virðist þó eindregið yngra,
ef dæma má eftir jarðvegsþykkt. En berg þessara hrauna er ólíkt. Grims-
neshraunið er úr mjög smádílóttu blágrýti eða grágrýti.
Norðan við þjóðveginn hjá Borg í Grímsnesi er litið eldvarp, sem nefn-
ist Borgarhólar. Þar hefur komið upp dálítið hraun, en hvergi runnið
nema fáein hundruð metra frá upptökum. Þetta dvergvaxna eldvarp er
einkennilega afskekkt, um 5 km. frá Seyðishólum og austar en svo, að
það liggi á framlenging aðalgígbeltisins.“ (Úr Árnesinga sögu).
valdur Thoroddsen viðaði feikimiklu að, en lét ekki þar við sitja:
hann rak saman grindina. Helgi Péturss fann veilu í grind Þor-
valds, reif nokkurn hluta hennar niður og reisti að nýju traustari
en áður. Síðan hefur lítill hópur jarðfræðinga innlendra og út-
lendra, neglt f jalir á máttarviðina, en lítt hróflað við þeim sjálf-
um. Minn skerfur er aðeins af því tagi.“
PÓSTUEINN.
Framhald af bls. 2.
Kæra Vika!
Hvað gerði landkönnuðurinn Nord-
enskjöld sér til frægðar og hvort var
hann norskur eða sænskur?
Tveir, sem kýta.
Svar: Hann var sænskur, og fór í
hinn fræga „Vega-leiðangur“ 1875,
og sigldi norður fyrir Asíu, gegnum
Beringssund til Japan.
Kæra Vika!
Er það satt að hestar hafi verið
látnir draga strætisvagna i útlönd-
um?
Telpa.
Svar: Hestar voru áður fyrr látnir
draga sþorvagna í ýmsum löndum, og
var byrjað á því í Ameríku árið 1831,
en í Kaupmannahöfn 1862; þar var
farið að knýja sporvagnana með raf-
magni árið 1897.
Kæra vika!
Viltu gera svo vel að segja mér
hvað þarf til þess að framkalla
myndir og hvernig farið er að þvi.
Ennfremur hvar hægt er að fá það,
er til þess þarf.
Ljósmyndari.
Svar: Vér sendum þessar fyrir-
spurnir til „Verzl. Hans Petersen,"
sem er vel þekkt fyrir sölu allskonar
ljósmyndatækja og fengum eftirfar-
andi svar:
Til að búa til myndir eftir filmum
þarf kopíuramma, framkallara og
fixersalt. Á umbúðunum utan um
efnin stendur hvernig á að nota þau.
Sem stendur er til framkallari og
fixersalt, en ekki kopiurammar, en
þá ætti hver að geta búið sér til
sjálfur.
Kæra Vika!
Geturðu sagt mér, hvað kona
Luthers hét?
Með fyrirfram þakklæti.
Þinn Lilli.
Svar: Kona Luthers var Katharina
von Bora. Hún hafði verið nunna
áður en hún giftist Luther árið 1525,
en hann hafði verið munkur.
Skrítlur.
„Bróðir þinn er kominn af ljóna-
veiðunum. Var hann lieppinn ?“
„Já, hann varð ekki var við neitt
ljón.“
Auglýsing.
Duglegan og heiðarlegan niar.n
vantar til að hirða garð og mjólka
kú, sem hefir góða rödd og hefir
sungið i lcór! Upplýsingar gefur ...“
Mamma: „Anna, ekki tala með
fullan munninn!"
Anna: „Hvenær má ég þá tala?
Þegar ég tala með tóman munninn,
þá segir þú mér alltaf að þegja og
halda áfram að borða.“