Vikan - 10.01.1946, Síða 3

VIKAN, nr. 2, 1946
3
■'l
Islenzkir þjóðhœttir.
Framhald af forsíðu.
að hefja öfluga fram3ókn og unna
sér ekki hvíldar, fyrr en íslendingar
hefðu tekið sér þann sess í samfélagi
þjóðanna, sem þeim bar að guðs og
manna lögum. Jónas prestur að
Hrafnagili var einn af hinum áhuga-
miklu og eljusömu hæfileikamönnum,
sem lögðu grundvöllinn að nútíma-
framförum Islendinga.
Jónas Jónasson var Eyfirðingur að
ætt og uppruna. Foreldrar hans
bjuggu að Úlfá í Eyjafjarðardölum.
Þau voru greindar og ráðdeildar-
fólk. Jónas bóndi á Úlfá var sjálf-
menntaður læknir og mikið til hans
leitað I Eyjafirði. Jónas yngri gekk
rösklega að allri sveitavinnu, en lét
engin tækifæri ónotuð til að lesa
allar þær bækur, sem hann náði til.
Hann var einn af þeim óteljandi Is-
lendingum, sem sveitalífið og sveita-
störfin hafa gert að óseðjandi bóka-
og fróðleiksmönnum. Foreldrar Jón-
asar sáu, að hann skorti hvorki mik-
inn áhuga eða góða hæfileika til bók-
náms. Þau afréðu eftir hvatningu
sr. Hjörl. Einarssonar, síðar prests
að Undirfelli, að setja son sinn til
mennta. Hann varð nýsveinn í lærða
skólanum haustið 1875, þá 19 ára að
aldri. Skólanámið gekk vel. Jónas
Jónasson þótti mikill. námsmaður,
vann nokkuð fyrir sér með kennslu,
og las auk þess óvenju mikið utan
við námsbækur skólans, einkum í
sagnfræði og skáldskap. Það óhapp
vildi honum til í skóla að sýkjast af
taugaveiki. Hann lá lengi og beið
aldrei til fulls bætur þeirrar legu.
Jónas lauk stúdentsprófi 1880 og
tók að stunda guðfræðinám næsta
haust. Hann var vígður til prests
vorið 1883 og tók þá við prestsstöðu
í Landþingum i Rangárvallasýslu. Þá
gengu hin mestu harðindi yfir landið.
Hafísinn spennti greipar um Norður-
og Austurland ár eftir ár. Eitt vorið
náði ofsastormur frá norðri slíkum
heljartökum á þurrlendinu efst í
Rangárvallasýslu, að fjöldi jarða fór
í eyði. Norðanbylurinn var svo ham-
rammur, að hann fletti margra metra
þykku moldarlagi ofan af hrauninu,
sem liggur undir byggðinni, tættl það
í smáagnir og bar rykið ofan um allt
hérað og út á haf. Prestssetur Land-
manna, Stóruvellir, fór í eyði í þess-
um hörmungum. Séra Jónas festi ráð
sitt um þessar mundir. Kona hans hét
Þórunn Stefánsdóttir frá Hlöðutúni í
Borgarfirði. Þau festu byggð sína að
Fellsmúla í Landsveit og hefir sú
jörð verið prestssetur síðan. Þó að
erfitt væri í ári komu hjónin í Fells-
múla þegar í stað upp nokkru búi,
þrátt fyrir hið hörmulega árferði.
Landmönnum þótti vænt um prest
sinn, töldu ræður hans gáfulegar og
gott að koma að Fellsmúla, þegar
vanda bar áð höndum, þar sem með
þurfti haldkvæmra ráða og úrskurð-
ar. Séra Jónas kynntist vel búskap-
arháttum og félagslífi á Suðurlandi.
Kom þessi kunnugleiki hans víða
fram í fræðiritum og sagnagerð hans.
Flestum Eyfirðingum þykir hérað
sitt svo gott, að þeir vilja helzt. bera
þar beinin. Svo fór um séra Jónas.
Grundarþing í Eyjafirði losnuðu,
þegar hann var tæplega þrítugur.
Jónas sótti norður og fékk brauðið.
Var hann síðan prestur Eyfirðinga
um aldarfjórðungsskeið. Átti hann
lengst af heima á hinni fögru og
söguriku jörð Hrafnagili.
Þegar Jónas Jónasson flutti heim í
ættbyggð sina var hann i blóma lífs-
ins. Hann var með hæstu mönnum, en
fremur grannvaxinn, fölleitur með
dökk augu, dökkt hár og skegg. Hann
var stilltur maður og prúður í fram-
göngu og viðmóti. Hann var óáleit-
inn við aðra og lagði gott til manna
og mála. Þegar honum þótti henta
bæði við prestsskap og kennslu brá
hann fyrir sig glettni, sem gat verið
sárbeitt, en ætíð undir fáguðu yfir-
borði.
.... Þegar séra Jónas Jónasson
hafði verið prestur Eyfirðinga i 20
ár, flutti hann búferlum frá Hrafna-
gili til Akureyrar og gerðist kennari
við Gagnfræðaskólann. Jafnframt því
gegndi hann prestsþjónustu í Grund-
arþingum í nokkur ár. 1 skólanum
Húfur og vettlingar voru meðal þeirra gjafa, sem fólk hafði með sér í hin-
ar svonefndu orlofsferðir í þvi skyni að sýna vináttu sína. (Myndin er úr
Islenzkum þjóðháttum eftir Jónas frá Hrafnagili).
eða Munkaþverá. Að lokinni messu-
gerð reið hann heim til Akureyrar
til að sinna kennslunni og ritstörf-
unum. Eftir nokkur ár varð hann
fastur kennari við Gagnfræðaskólann
og lét þá af prestsskap. Hann hafði
á langri leið verið að leita að því,
hversu hann gæti með beztum
Klukknahlið. 1 gegn um þau voru lík borin, brúðargangur látinn fram fara
og fleiri helgiathafnir. (Myndin er úr Islenzkum þjóðháttum eftir Jónas frá
Hrafnagili).
Þessi mynd af hinni gömlu Hofsstaðakirkju í Skagafirði gefur nokkra hug-
mynd um gerð íslenzkra kirkna fyrr á tímum. (Myndin er úr Islenzkum
þjóðháttum eftir Jónas frá Hrafnagili).
hafði hann einhverja erfiðustu
kennslugrein: móðurmálið og allar
stílæfingar nemenda. Samhliða því
samdi hann sögur í Nýjar Kvöld-
vökur, þýddi sögur og ritaði ýtarlega
og réttláta ritdóma í þetta tímarit
um helztu bækur, sem út komu hér
á landi um þessar mundir. Á laugar-
dagskvöldum tók hann hest sinn og
reið fram að Hrafnagili. Gisti þar oft-
ast þá nótt og messaði síðan á Grund
árangri notið krafta sinna. Nú hvarf
hann frá búskap, prestsstörfum og
að mestu leytl frá skáidsagnagerð.
Næstu verkefnin voru kennslan og
að vinna að verki um menningarsögu
Islendinga.
.... Séra Jónas hafði alla ævi haft
hina mestu ánægju af því að kynna
sér þjóðhætti Islendinga. Kom það
alls staðar fram i sögum hans, hve
vel honum lét að lýsa umhverfi sögu-
hetjanna, heimilum þeirra og hátt-
um. Þessar lýsingar voru, eftir því
sem frekast varð við komið, byggðar
á ýtarlegum rannsóknum. Það er
erfitt að dæma um, hvenær séra Jón-
as fór að rannsaka þjóðhætti í þvi
skyni að rita umfangsmikið verk um
það efni, en svo mikið er vist, að eftir
að hann tók við kennslu á Akureyri
1905, beitti hann starfsorku sinni
meir og meir í þessa átt. Kennslan
var að visu erfið og stílaleiðréttingar
þykja sjaldan beinlinis eftirsóknar-
verð vinna. En þessi þáttur kennsl-
unnar varð mjög þýðingarmikill fyrir
séra Jónas. Hann kynntist persónu-
lega fjölmörgum velgefnum ungum
mönnum hvaðanæva af landinu. Hann
eyddi miklum tíma til að tala við
lærisveina sína, af því að honum var
unun að kennslustörfum og kynnum
við æskumenn. Þessi kjmning kom
séra Jónasi i góðar þarfir við rann-
sóknir sínar. Með hjálp nemenda
sinna spennti hann rannsóknarkerfi
sitt um allt landið og fékk fyrir at-
beina. ötulla og vel greindra skóla-
pilta mikið af þeim þjóðháttalýsing-
um, sem hann felldi siðan inn í rit-
verk sitt um þetta efni.
.... Séra Jónas hófst núhandameð
að lýsa íslenzku byggðalífi og
byggðamenningn. Hann lýsir húsa-
kynnum fólksins, heimilum og kirkj-
um, fataburði manna bæði við vinnu,
á ferðalagi og hátiðum og tyllidög-
um. Siðan koma hin margbreyttu
vinnubrögð karla og kvenna, mjög
mismunandi eftir árstíðum. Húsdýr-
in og meðferð þeirra eru sérstakur
kapítuli. Þá koma skemmtanir á
heimilum, vinaboð, veizlur og kirkju-
göngur. Siðan er rakið uppeldi þjóð-
arinnar, heimamenntun, bókfræði,
trúarsiðir, þjóðtrú og dulspeki. Hann
hafði þar að auki safnað miklu efni
frá sjávarsíðunni, en vannst ekki
timi til að gera því safni þau skil,
sem hann taldi með þurfa og bíðuf
sá hluti verksins í safni í Reykjavík
eftir lokaskilum frá öðrum höfund-
um.
Síðasta árið, sem séra Jónas lifði,
kenndi hann mikils lasleika, hafði
sáran verk fyrir brjósti. Reyndist það
vera krabbamein. Séra Jónas hafði í
Framhald á bls. 15.