Heima er bezt - 01.08.1954, Síða 20

244
Heima er bezt
Nr. 8
inn nýr stakkur við þýðinguna
og má oft, jafnvel oftast ekki á
neinu marka, að um þýðingu sé
að ræða. Mun þetta með fram
stafa af því, að latnesk máls-
háttasöfn voru jafnvel notuð til
kennslu í skólum hér á miðöld-
um, og því verið vandað til þýð-
inganna.
Stærstu uppsprettur máls-
hátta og orðatiltækja á íslenzku
eru biblían, önnur guðfræðirit
og fornbókmenntirnar. í íslend-
ingasögum kemur það þrásinnis
fyrir, að þess er blátt áfram get-
ið við ýmsa málshætti, að þeir
séu ævagamlir („forn orð“), en
ekki til orðnir af höfundi sög-
unnar, en málshættir hafa verið
fornmönnum harla kærir og
beita þeir þeim mjög, ekki hvað
sízt, er þeim er mikið í mun.
Orðtæki og talshættir eru allt-
af að myndast og aðrir að helt-
ast úr lest. Orðasamband, sem
allir hafa á takteinum í dag, er
oft fyrir óðal lagt á morgun, ef
svo má segja. Setningar úr skop-
leikjum og dægurljóðum liggja
oft hverjum manni á tungu og
verða sumar furðu lífseigar. Það
er fljótséð, hve náin eru tengsl-
in milli bókmenntanna og tals-
háttanna á hverjum tíma, því
að við grípum jafnvel oftar en
okkur er ljóst setningar úr ljóð-
um og sögum, heilar eða hálfar,
og notum máli okkar til stuðn-
ings. Má því af þeim nokkuð
marka lestrarefni alþýðu á
hverjum manni á tungu og verða
sumar furðu lífseigar. Það er
fljótséð, hve náin eru tengslin
milli bókmenntanna og talshátt-
anna á hverjum tíma, því að við
grípum jafnvel oftar en okkur
er Ijóst setningar úr ljóðum og
sögum, heilar eða hálfar, og not-
um máli okkar til stuðnings. Má
því af þeim nokkuð marka lestr-
arefni alþýðu á hverjum tíma og
þann hljómgrunn, er það hefur
með henni fengið. — Segðu mér,
hvað þú lest, og þá skal ég segja
þér, hver þú ert, stendur ein-
hvers staðar, setningin að vísu
afbrigði af annarri setningu,
sem vafalaust er eldri, en hefur
eigi að síður margt sér til ágætis.
Eins og áður er að vikið, þarf
rígskorðað orðasamband, svo
sem talsháttur, orðatiltæki og
annað því um líkt, ekki að fela
í sér speki neina til þess að
geymast, en gleymast ekki, en
eitt er nauðsynlegt oftast nær:
setningin þarf að vera minni-
lega sögð eða að öðrum kosti
hafa að bakhjarli minnilegan
atburð, er orpið getur ljóma á
hana. Setning getur verið minni-
lega sögð, ef hún felur í sér
mikla — og þá helzt — sígilda
hugsun, þótt formið sé ekki í-
burðarmikið, en hún getur líka
verið minnilega sögð sökum
formsins eins. Pjölmargir tals-
hættir íslenzkir eru rímaðir á
einhvern hátt og settir stuðlum,
— raunar engin furða með þjóð,
þar sem allir eru skáld, enda
kveður svo rammt að ást á rími
og stuðlum, að sumir talshætt-
irnir virðast blátt áfram búnir
til ljóðformsins vegna, svo sem
ys og þys, œmta og skrœmta.
Hér eru tvítekin orð nokkurn
veginn sömu merkingar, að því,
er bezt verður séð, mest forms-
ins vegna enda þótt gera megi
því skóna, að orðin séu felld
saman í setningu á þenna hátt
til áherzluauka, a. m. k. með
fram. Hitt liggur svo í augum
uppi, að mun auðveldara er að
muna rímað mál en órímað.
Kvæðin hafa þann kost með sér
þau kennast betur og lærast ger,
en málið laust af munni fer,
sagði séra Einar í Eydölum, og
er það hverju orði sannara, og
ekki er ólíklegt, að hinir gömlu
málsháttasmiðir hafi verið vel
minnugir þessarar staðreyndar.
Sveinbjörn Egilsson virðist t. d.
hafa lagt á það nokkurt kapp í
þýðingu á kviðum Hómers að
ganga svo frá setningum, að
minnilegar mættu verða vegna
ríms og stuðla („Verður oft lang-
þurfi litlu feginn“ og „ljúf er
lítil gjöf,“ svo að dæmi séu
nefnd úr Odysseifskviðu).
Það er líka eftirtektarvert í
þessu sambandi, hve málshættir
og orðatiltæki hafa verið geym-
in á orð, sem jafnvel engu hlut-
verki hafa lengur að gegna í
málinu og hafa ekki haft í rit-
aðri íslenzku, að því er fundið
verður — nema í því orðasam-
bandi einu, sem þau koma fyrir
í. Þannig færa hin föstu orða-
sambönd okkur marga gim-
steina. Við segjum t. d. að leita
sér farborða, en orðið farborði
kemur hvergi fyrir í ritum, verða
bilt (við); bilt af lýsingarorðinu
bilur, sem nú er hvergi að finna.
Svo mætti lengi telja. Allt talað
mál leitar sér fasts forms og oft
veldur þessi tilhneiging málsins
stöðnun, orð staðna eða stirðna
í föllum og orðið eða orðasam-
bandið verður stundum aðeins
notað í stirðnuðu fallmyndinni.
En þetta er önnur saga, eins og
Kipling sagði, og verður ekki
rædd hér, enda skortir mig þekk-
ingu til þess.
Ýmsar setningastyttingar, sem
mjög eru notaðar í daglegu máli,
minna nokkuð á fastmótuð orða-
sambönd eins og orðtök og tals-
hætti, en eru naumast í eins
föstum skorðum hefðarinnar.
Flest eru þetta atvinnuorð, þar
sem andlagið er undanskilið,
eins og að taka ofan (baggana;
hattinn), leggja á (ljá; hest),
taka saman (hey), kveikja upp
(eldinn), setja í gang (t. d. bíl-
inn; nýlegt í málinu. Oft er
þessum setningahlutum mark-
aður svo þröngur bás innan at-
vinnugreinar, að naumast er á
annarra færi að skilja, við hvað
er átt, en þeirra, er þar eru vel
heima.
Það er eftirtektarvert í þessu
sambandi, að mikill fjöldi tals-
hátta á íslenzku er einmitt úr
atvinnumáli kominn og voru
notaðir raunhæft til tjáningar á
ýmsu varðandi dagleg störf, en
jafnframt notaðir í líkingamáli
í óeiginlegri merkingu, og er svo
með marga þeirra, að þeirra ger-
ist ekki lengur þörf í atvinnu-
máli, því að verkið eða athöfnin,
sem þeir fólu í sér, er að mestu
eða öllu úr sögunni. Dæmi: Hvað
er á seyði; seyðir er eldur, sem
soðið er við (sbr. sauð). Upp-
haflega mun hér átt við, hvað
sé verið að sjóða. Er því ekki
hugsanlegt að jöfnum höndum
hafi verið sagt blátt áfram:
Hvað er á seyðinum, þ. e. hvað
er á eldinum? Nú merkir tals-
hátturinn, hvað sé í aðsigi, og
er þá oftast það, sem á döfinni
er ills viti. Talað er um að slaka
á klónni og að strengja klóna.
Til skamms tíma var hér um að
ræða hversdagslegt handtak, en
nú eru þeir færri, sem slaka á
klónni í bókstaflegri merkingu,
og þeim fækkar nú líka óðum,
sem kunna að snúa snœldunni