Heima er bezt - 01.08.1954, Blaðsíða 21

Nr. 8
Heima er bezt
245
sinni í eiginlegri merkingu orð-
anna. Og nú munu líklega eng-
inn færa út kvíarnar, enda þótt
fé fjölgi nú mjög eftir niður-
skurðinn, — en málshátturinn
lifir og verður til marks um einn
þátt atvinnulífsiris eins og fjöl-
margir aðrir. Ótal dæma mætti
nefna um talshætti úr lífi al-
þýðunnar, en þess gerist naum-
ast þörf að telja þá hér upp, því
að þeir eru á hvers manns vör-
um og flestir auðskildir.
En verður atvinnulíf okkar
tíma eins frjótt á sköpun tals-
hátta og atvinnulíf fyrri tíma að
sínu leyti? Það er víst óhætt að
svara þeirri spurningu neitandi.
Tæknin er ekki það afl, sem lík-
legt sé til að geta af sér mynd-
auðugar líkingar í formi at-
vinnutalshátta. Ég hygg, að
samhæfing hugar og handar við
hin fjölmörgu og sundurleitu
vik, er daglegt líf krafðist fyrr-
um, hafi verið sá jarðvegur, sem
heztur er slíkum gróðri. Með
tækninni fækkar ýmsum vikum,
sem áður voru óhjákvæmileg,
heilar greinar atvinnulífsins
hafa ýmist að fullu horfið eða
tekið gagngerðri breytingu, er
stórvirkar vélar komu til sög-
unnar. Störf mannshandarinn-
ar verða færri en áður, talshætt-
ir um þau störf, sem hún vinnur
ekki nema að öðrum þræði, eiga
sér naumast nokkurt griðland.
— Annars væri fróðlegt að rann-
saka, hvort nokkrir nýir at-
vinnutalshættir hafa skapazt
síðustu tuttugu árin, talshættir,
sem mótaðir eru af þeirri
reynslu, sem öld tækninnar
skapar.
Aðrir talshættir hneigjast
fremur að andlega lífinu, hafa
annaðhvort að geyma einhvern
einfaldan og látlausan sannleika
eða kjarnyrt spekimál, líkinga-
fullt, oft og tíðum, eins og hálf-
kveðin vísa eða torræð gáta.
Allir eiga þeir það sameiginlegt,
að þeir fela í sér andlega
reynslu, oft heilræði eða spak-
lega umvöndun eða viðvörun.
Geðprýði er gulli dýrri er sið-
ferðileg staðhæfing. Einhvers
staðar verða vondir að vera, of-
ureinfaldur sannleikur. Ekki eru
allar ferðir til fjár, — yfir þess-
um málshætti er sami einfald-
leikinn. — Einnig er mikill
fjöldi talshátta sóttur í um-
hverfið, til sambúðarinnar við
dýrin (einkum hunda og ketti
og hesta og kýr). Virðist hest-
urinn vera einna mest metinn,
en ekki er laust við að hin hús-
dýrin fái hnútur, einkum kýrin
og „ekki er hár hundsrétturinn,“
hefði þó mátt ætla, að hann væri
það í málsháttunum, ef það er
rétt, að leyniþráður hangi milli
manns, hunds og hests. — Og
svona mætti lengi telja, því að
alþýðunni hefur orðið margt að
efni í talshátt. Og hver veit
nema framtíðin beri það í skauti
sér, að við eigum eftir að fá tals-
hætti um viðtækin okkar, jepp-
ann, dráttarvélina og flugvél-
ina?
Svo eru þeir talshættir, sem
eiga sér sösulegan bakhjall, þar
sem nafngreind persóna, per-
sónur eða heimili eða staðir
koma við sögu, sem nú er oftast
nær gleymd. Dæmi: Stattu
aldrei, Steinn mágur. — Hvað
er nú Gríms að geta, Grimur er
löngu dauður? — Víða kemur
fram illska þin, Ubbi. — Enginn
er verri en Ormur á Hnerri.1)
Mér er sama í hvorri Keflavík-
inni ég rœ. Enn aðrir talshættir
og þá oftast nær skopi blandnir
styðjast við sagnir um karla og
kerlingar („eins og karlinn
sagði“), sem enginn veit nú deili
á og oft er sagan löngu gleymd,
en margir styðjast líka við sögu-
leg sannindi, eru „historiskir,“
oft áhrifaríkar setningar sagðar
á örlagastundu.
Hér hefur verið stiklað á stóru
og engu gerð full skil og á ann-
að ekki minnzt. Efnið er svo
margþætt, að um það mætti
mikið rita, en hér er hvorki rúm
né tími til þess.
Hér á eftir getur nokkurra
orðatiltækja og talshátta, og er
leitazt við að rekja sögu sumra
þeirra. Ég hef heillazt til að taka
þá helzt, sem ekki eru af íslenzk-
um rótum runnir og hef því
allvíða vitnað til setninga á er-
lendu máli. Taldi ég ekki rétt að
ganga fram hjá þeim, þótt marg-
ir skilji ekki málin, sem þeir eru
á, því að þær varpa skýru ljósi
yfir þróunina og þeir líka marg-
ir nú orðið, sem læsir eru á er-
lendar tungur.
þ Ur þjóðsögu. (Sjá Þjóðsögur og ævin-
týri Jóns Arnasonar II. bls. 114).
Þess vil ég geta, að meiri hluti
tilvitnana í erlendar tungur, er
sóttur í erlendar uppsláttarbæk-
ur ýmiss konar, sem eiga að vera
hin traustustu heimildarrit, og
get ég rúmsins vegna ekki talið
upp hér öll þau fjölmörgu rit,
sem ég hef stuðzt við beint og
óbeint.
Ekki hef ég hirt um röðun á
talsháttunum eða skipan í
flokka. Þeir eru gripnir af
handahófi, teknir til athugunar
eftir því, sem andinn innblés
mér hverju sinni. — Að lokum
vildi ég svo beina þeim orðum
til lesendanna, að þeir legðu mér
lið og gæfu mér upplýsingar
varðandi orðtök og talshætti,
sem nýir eða nýlegir eru af nál-
inni.
Svart á hvitu. — Orðatiltækið
stafar frá þeim tíma, er mun
meiri virðing var borin fyrir hinu
ritaða máli en nú er. Ég skal
sýna þér það svart á hvitu
merkti því sama og: ég skal
sýna þér það á prenti. Þótti þá
mikið sagt og ekki til neins að
þræta lengur! — Ekki veit ég,
hve gamall þessi málsháttur er
í íslenzku, ef til vill er hann
ekki miklu yngri en prentlistin
hérlendis. Á dönsku kemur hann
fyrir í safni Peters Syv af dönsk-
um málsháttum, Almindelige
danske Ordsproge, 1682 og 1688,
en marga íslenzka talshætti má
rekja til þessa safns.
Svartur markaður. — Hér er
um að ræða alþjóðlegt orðatil-
tæki um launverzlun, sem stund-
uð er, þegar einhver vara er
skömmtuð eða hörgull á henni
af öðrum ástæðum. Uppruninn
er óviss, en svartur táknar hér
• það, sem fer fram í skúmaskot-
um eða ósæmilegt er. (Sbr.
„svart hæfir svörtu;“ „svört
sál“). Orðtakið er naumast eldra
en frá 1914, að því, er talið er,
en það var allmikið notað er-
lendis á styrj aldarárunum fyrri
og hefur verið notað æ síðan.
Uppruna sinn mun það eiga í
Englandi. Hvenær það hefur ver-
ið tekið upp hér, veit ég ekki, en
ekki er ólíklegt, að orðtakið hafi
verið notað af íslenzkum blaða-
mönnum þegar á heimsstyrjald-
arárunum fyrri, þó finnst það
ekki í orðabók Blöndals. Hér er
um orðrétta þýðingu að ræða
(black market).