Heima er bezt - 01.08.1954, Síða 22

246
Heima er bezt
Nr. 8
Svartur sauður. — Orðatiltæk-
ið kemur fyrir á ensku hjá Walt-
er Scott (1771—1832) í Old
Mortality, en talshátturinn tal-
inn mikið eldri. — Það var gömul
hjátrú, að svört kind í hjörðinni
boðaði óhamingju.
Bjarnargreiði. — Jean de La
Fontaine (1621—1695) segir frá
því í einni dæmisögu sinni, að
bjarndýr hafi ætlað að stugga
á brott flugu, sem setzt hafði á
nef húsbónda hans, kastaði
björninn steini að flugunni —
og drap manninn.
Sjaldséður fugl — kemur fyrir
í satírum Hóratíusar, en finnst
líka hjá Ovidiusi, Persiusi o. fl.
Setningin er svo á latínu: Rara
avis in terris riigroque similima
cygno, þ. e. sjaldgæfur fugl á
jörðinni og mjög líkur svörtum
svani. Ekki er að.efa, að íslenzka
orðtækið: sjaldséðnir hvítir
hrafnar sé runnið beint frá þess-
ari latnesku setningu. — Hvítir
hrafnar er líka heiti á bók eftir
Þórberg Þórðarson (Útg. 1922).
Taka í. karphúsið. — Þessi
talsháttur er gott dæmi um af-
bakanir úr erlendum málum.
Orðið karphús, er á miðalda-
latínu capucium, leitt af caput,
höfuð, enda þýðir orðið hetta,
einkum munkahetta (sbr. hettu-
munkaregla). í Norðurlanda-
málin hefur orðið ef til vill
komið úr hollenzku, því að þar
er til mynd orðsins með r-inn-
skoti (karpoes). íslenzk alþýða
hefur svo skotið inn í það h-
hljóðinu og fengið út úr því
karphús, en taka í karphúsið
hefur síðan mótazt út frá
franskri setningu (prendre le
capuchon), en so. prendra þýðir
meðal annars að taka, og setn-
ingin því þýdd, en karphús
framburðarafbökun, sem veldur
hugtakaruglingi. — í ljóðabók
séra Stefáns Ólafssonar, Kvæði,
I. II. 1885, bls. 142, segir svo í
kvæðinu Gamanvísur:
Þér eigið karphús alt forgylt,
undir pluss
damaskuss;
séð hef ég aldrei svoddan pilt
sem þú ert.
Hér er um rétta notkun orðs-
ins að ræða, og er ekki ólíklegt,
að hér komi það einna fyrst fyr-
ir í riti, a. m. k. finnst það ekki
í prentuðum ritum 16. aldar, en
séra Stefán lézt skömmu fyrir
1700.
Óskrifað blað — höfum við
frá Aristótelesi (384—322 f. K.)
Hann talar um töflu, sem raun-
ar sé ekkert skrifað á, og Afro-
disias (um 200 f. K.) segir:
„Skynsemin er eins og óskrifuð
tafla.“ Þetta var nefnilega í þá
tíð, er var ritað á töflur í stað
pappírs. Síðari tíma menn hafa
svo, eins og að líkum lætur, sett
blaðið í töflunnar stað.
Einu sinni var. — Þessi al-
kunnu upphafsorð ævintýra eru
runnin frá arabisku máli. Spán-
verjar munu fyrstir Evrópuþjóða
hafa notað orðasambandið, en
frá þeim hefur það síðan náð að
breiðast út og tekið nokkrum
stakkaskiptum. — Spánverjar
segja: Era lo que era: það var,
sem var.
Danskur íslendingur. — Orð-
takið var algengt lastmæli á 19.
öld og er jafnvel enn tekið í
munn. Það mun fyrst koma fyrir
hjá Eggerti Ólafssyni (1726—
1768), en hann segir svo í kvæði
sínu Útlenzkur magi í íslenzk-
um búk:
Ef þú étur ekki smér
eða það, sem matur er,
dugur allur drepst í þér,
danskur íslendingur!
Orðtakið fékk nýja og máttuga
vængi, er Jón Ólafsson skáld
notaði það í kvæði sínu íslend-
ingabrag, sem landfleygt varð á
örskömmum tíma og olli meiri
uppsteit en nokkurt annað kvæði
frá síðustu tímum. Ljóðlínurnar,
sem orðtakið kemur fyrir í,
hljóða svo:
eitt djöfullegra, dáðlaust þing
en danskan íslending!
Jón varð, sem kunnugt er, að
flýja land vegna ummæla í
þessu kvæði og fór til Noregs.
Hann er ekkert nema skinnið
og beinin. — Talshátturinn kem-
fyrst fyrir á ensku um 1430, en
á dönsku 1633. Á íslenzku finnst
hann í Heilagra manna sögum
eða undirrót hans: kvezt af þeirri
hrœzlu svo þurr sem kastat vœri
skinni á bein, þ. e. að hann væri
ekki annað en skinnið og beinin.
Hér stend ég. Ég get ekki ann-
að Guð hjálpi mér. Amen. ■— Á
þýzku: Hier stehe ich. Ich. Ich
kann nicht anders. Gott helfe
mir! Amen! Þessi orð, sem
standa á minnisvarða, er reistur
var í Worms á 19. öld yfir Lúther,
eru og honum eignuð. Á hann að
hafa klykkt út með þeim á þing-
inu í Worms 18. apríl 1521, er
hann var hvattur til að taka aft-
ur orð sín og láta af villu sinni.
Sumir telja þó, að setningar
þessar eigi fremur rætur að
rekja til flugrits, sem út kom ár-
ið eftir nefnt þing. Síðustu orð
Lúthers eru á latínu: deus adju-
vet me: guð hjálpi mér, eru og
oft í munn tekin, og enn þann
dag í dag notar eldra fólk setn-
inguna, ef einhver hnerrar, en
eitt fyrsta sjúkdómseinkenni í
plágunni miklu, svarta dauða,
átti að vera ákafur hnerri, og
frá þeim tíma á hin mikla notk-
un orðtaksins að vera, enda mun
Lúther ekki vera frumhöfundur
þess. — Fyrri setningarnar tvær
eru líka notaðar sem orðtak ein-
ar sér og er mjög algengt. —
Landfleygt varð það með ljóði
Arnar Arnarsonar (Magnúsar
Stefánssonar), Syndajátning, en
seinni hluti síðasta erindis kvæð-
isins er á þessa leið:
Er bjóðist mér staup, þá sting
ég það út.
Hér stend ég. Ég get ekki annað.
Ekki er að efa, að Magnúsi hef-
ur verið vel ljós uppruni þessa
máltækis.
Fá bróðurpartinn. — Orðatil-
tækið er frá miðöldum, en dönsk
lög kváðu svo á, að arfhluti bróð-
ur skyldi vera helmingi stærri
en systur. Lagasetningin miðaði
að því að halda óðali í eign sömu
ættar, en ef óðal féll í hlut dótt-
ur, gat það við giftingu hennar
lent í höndum annarrar ættar.
Vera með hjartað í buxunum.
— Setningin kemur fyrir í Tow-
neley Plays, ensku leikritasafni
frá um 1410. Holberg notar orða-
tiltækið mörgum sinnum og það-
an mun það komið inn í íslenzk-
una, og er ekki yngra í málinu
en frá um 1800.
Hægri fóturinn heitir Jón
hitt er hann Kolbeinn svarti. —
Algengt er að hafa þessar hend-
ingar yfir við börn, og njóta þær
mikilli vinsælda, vafalaust al-
mennari vinsælda en nokkuð