Heima er bezt - 01.03.1956, Side 12

64 Heima * ■ Nr. 3
--------------------------------er bezt----------------------------
Eggert gerir þarna grein þess, að hverju leyti
taflsiðir íslendinga séu ólíkir því, sem erlendis tíðk-
ast. Jón Olafsson frá Grunnavík hefir margt um
skák í orðabók sinni. Skal hér getið hins helzta, sem
þar er umfram lýsingu Eggerts, eftir því sem Ólafur
Davíðsson skýrir frá. Elann telur upp þrennskonar
skák: Manntalsskák, sem er hin venjulega skák,
frúarskák og riddaraskák. Óljóst virðist, í hverju
frúarskák sé frábrugðin venjulegri skák, þó segir
hann á einum stað, að drottningin sé ofsótt hér
með vissum leikjum, og sé reynt á alla vegu að
koma henni í klípur. Segist Jón aðeins hafa þekkt
þrjá menn sem kunnu frúrskák: Pál lögmann Vída-
lín, Þorstein Sigurðsson, sýslumann í Norður-Múla-
sýslu, sem lært hafi skákina af Páli, og síra Álf
Gíslason í Kaldaðarnesi í Flóa. Hin losaralegu um-
mæli Jóns um skákleik þenna, og hinir fáu kunn-
áttumenn, gæti bent til þess, að hér hefði verið um
að ræða skákleik, sem var að deyja út. Ólafur
Davíðsson segir, að Uno von Troil nefni jungfrúar-
skák, en hann er í vandræðum með að greiða úr
þessari flækju. Riddaraskákin er að sögn Jóns Ólafs-
sonar skáktafl, sem hefir á það eina borð fjóra ridd-
ara. Gangur þeirra er tvennslags, sá eini riddara-
gangur, sem í almennri manntalsskák. Hinn, sá
lengri, er einum reit á skakk fram yfir þann styttri,
þ. e. t. d. frá b2—d5 eða e4. Þá nefnir Jón þessi
mát, sem vantar hjá Eggert: langa skuðarmát, aft-
urskvettumát og fretstertumát, en fretsterta er peð
í riddaraskák að sögn Páls Vidalíns. Heimamát kall-
ar Jón heimaskítsmát, og blóðsótt blóðskít. Ann-
ars skal hér ekki farið fremur út í þá sálma, enda
ekki á færi óskákfróðra manna, að ræða um skák-
reglur og mismun þeirra. Af öðrum sérkennum
íslenzkrar skáklistar nefnir Ólafur Davíðsson vald-
skák, sem sé í því fólgin, að ekki megi drepa neinn
mann, sem valdaður er. Mun hún þó miklu yngri
en frásagnir þeirra Eggerts og Jóns.
Af frásögnum ferðabókanna lítur út fyrir, að út-
lendingum hafi fundizt mikið til um skákfærni ís-
lendinga. Hvorki Eggert Ólafsson né Horrebow
gera þó mikið úr henni, eins og áður er getið, og
virðast báðir halda, að íþróttin sé í afturför. Þegar
kemur fram á 19. öldina eru sóknalýsingar þær,
er Bókmenntafélagið lét safna saman að undirlagi
Jónasar Hallgrimssonar, merkileg heimild um út-
breiðslu skákíþróttarinnar. En þær eru allflestar
samdar á milli 1840 og 50. Ólafur Davíðsson segir,
að ekki sé minnzt á tafl nema í þriðju hverri lýs-
ingu, og víða tekið fram,- að fáir kunni að tefla,
og sumir prestanna taki beinlínis fram, að fáir
kunni skáktafl. Ekki eru enn til á prenti aðrar
sóknalýsingar en um Vestfirði, Húnaþing og Skaga-
fjarðarsýslu. Virðist mér á þeim, að enn minna sé
þar getið um tafl en Ólafur segir frá. Þannig er í
26 sóknalýsingum Vestfjarða einungis getið um tafl
í 5 lýsingum. Þar segir svo:
Staðar- og Reykhólasóknir: Fáir kunna skáktafl,
svo ég viti, og engir vel.
Flateyjarsókn: Tafl kunna margir, fáir þó skák-
tafl.
Selárdalssókn: Nokkrir skemmta sér einstaka
sinnum við að spila og tefla, helzt myllu.
Álftamýrarsókn: Spil, töfl og sögulestur helzta
skemmtun fólks.
Sanda- og Hraunssóknir: Til skemmtunar hafa
nokkrir tafl eða spil. Ekki verður sagt, að hátt sé
risið á taflkunnáttunni þarna, og er þetta þó þar,
sem Eggert Ólafsson telur skákíþróttina almenn-
asta á sínum tíma. Enn minna er þó um tafliðkanir
í Húnavatnssýslu, af 14 sóknalýsingum þar; er þess
einungis getið í Staðarbakka- og Efranúpssóknum,
að menn spili og tefli endrum og sinnum. Aftur á
móti virðist meira vera um tafl í Skagafirði, eink-
um vestan Vatna. Þar er tafls getið á eftirfarandi
hátt:
Fagraness- og Sjávarborgarsóknir: Nokkrir tefla
skák og kotru.
Reynistaðarsókn: Margir spila, fáir tefla.
Glaumbæjar- og Víðimýrarsóknir: Sumir spila,
færri tefla.
Mælifells- og Reykjasóknir: Spil og töfl brúka
sumir einstaka sinnum.
Goðdala- og Ábæjarsóknir: Nokkrir kunna ýmis-
leg töfl, en skáktafl of fáir.
í 54 sóknalýsingum, sem hér hafa veríð kann-
aðar, er tafl nefnt í 11, en skáktafl sérstaklega að-
eins í 4 og alls staðar á þá lund, að það sé lítið
iðkað. Þótt ekki sé að vísu unnt að draga ályktun
af þessu um landið allt, þá bendir það ákveðið í þá
átt að skákíþróttin hafi lítið verið rækt á fyrri hluta
19. aldar.
Ólafur Davíðsson getur þess, að hann hafi hvergi
rekið sig á sagnir um afburða skákmenn, nema
þá Hrappseyjarfeðga: Benedikt Jónsson (d. 1746)
og Boga son hans (d. 1803), svo og bræður Pétur
biskup og Jón háyfirdómara Péturssyni. Hefir
skáksnilli haldizt við í þeirri ætt fram á þenna dag.
I riti Ólafs Davíðssonar er ýmislegt sagt um smíð
á skákmönnum, en þeir hafa um langan aldur verið
smíðaðir á íslandi og oft af miklum hagleik. Efnið
Framhald d bls. 89.