Heima er bezt - 01.03.1956, Blaðsíða 19

Nr. 3 Heima 71
--------------------------------er bezt----------------------------
Gæftir voru góðar sunnanlands meðan kuldarnir
stóðu, þótt þær væru ekki notaðar, en síðan róðrar
hófust, hafa verið umhleypingar og stirðar gæftir.
Alger jarðbönn máttu lieita norðanlands, og víðast
á Suðurlandi var þetta einnig gjaffelldur mánuður
venju fremur.
En íslenzk vetrarveður eru svipul og eins og allir
vita, hefur nú sunnanvindurinn sniðið fannafeld-
inn af landinu, svo að enn er von um, að veturinn
verði ekki mjög harður þegar á heildina er litið,
þótt ég ætli engu um það að spá.
Það var eitt kvöld, þegar kuldinn var mestur á
dögunum, að ég greip í að kynna mér gatnlar veð-
urfarslýsingar. Skyndilega rekst ég á þessar hend-
ingar:
Nú dregur fjúk og frost
úr fénaði öllum kost,
oft koma ísar og snjóar
óár til lands og sjóar. . . .
Og í næstu vísu stendur:
Allt hafði annan róm
áður í páfadóm.
Þessi vísuorð úr Aldasöng Bjarna skálda drógu að
sér athygli mína. Hér er nærri berum orðum sagt.að
veðurfarið hafi harðnað eftir að kaþólskan var num-
in úr gildi hér á landi.
Nú veit ég, að efasemdir vakna hjá hlustendum.
Þeir hugsa sem svo: Er hægt að taka nokkuð mark á
barlómskvæðum frá miðöldum? Var þá ekki siður á
Islandi að yrkja langar kviður um spillingu aldar-
farsins og heimsins ósóma? Jú, satt er það, menn
ortu mikið um vesöldina, og mikið var skrifað af
bænaskrám til konungs og landstjórnar. Og þótt
það hafi ekki verið að ástæðulausu gert, þá væri
ekki nema manniegt, að þar liefði fremur verið vkt
en úr dregið. En ég bið menn að athuga, að Alda-
söngur Bjarna skálda, er ég las úr áðan, er annars
eðlis en bænarskrá til kóngsins. Hann er fyrst og
fremst trúarlegt kvæði, sálmur. Kvæðið er skýrsla og
ákall til Guðs almáttugs. Og börn 16. aldar óttuð-
ust og elskuðu Guð sinn meir en svo, að þau leyfðu
sér að bera á borð fyrir hann vísvitandi ýkjur, hvað
þá lygar. Jafnvel þótt engar aðrar vís'bendingar væru
til um haiðnandi veðurfar upp úr siðaskiptunum
en þær sem koma fram í Aldasöng, þá fyndist mér
ærin ástæða til að veita athygli þessari fullyrðingu
Bjarna skálda.
Það er viðurkennt af nær öllum málsmetandi
sagnfræðingum, að hagur þjóðarinnar hafi versnað
mjög upp úr siðaskiptum. Til sönnunar þessu skul-
um við nefna nokkur dæmi:
Séra Jón Egilsson, sem var um tíma prestur í
Hrepphólum, 'hefur skrifað Biskupaannála, sem ná
fram um aldamótin 1600. Hann var fæddur 1548
og hefur því sjálfur munað vel síðari hluta 16. ald-
ar. Auk þess hefur hann rnargan fróðleik eftir afa
sínum, séra Einari Ólafssyni í Görðum. Séra Einar
var fæddur 1497, og þess vegna hefur Jón Egilsson
heimildir frá fyrstu hendi um nær alla 16. öld.
Heyrum nú, hvað hann segir um upphaf aldarinn-
ar: „1519, þá kom mikill fellivetur, þann kölluðu
þeir biskupsvetur, því biskup Stephán gekk þá af.
Þau árin þar fyrir, nær fimmtán eða meir, það séra
afi minn mundi til í sínu uppeldi, var enginn yfir-
ferðarmaður í öllum Biskupstungum fátækur utan
tvær kerlingar, og þeim lagðar tíundir sem að áttu
til tól-f hundraða, en við þenna vetur þá fjölgaði
nokkuð fátæka, þó ekki það vert var, utan allir
héldu sínu bvti og þrimur hlutum af öllum útipen-
ingum.“ Eftir þessu virðist hagur manna standa
með allmiklum blóma og þá nmnar ekki sérlega um
að styrkja skipulega þá, sem fátækir eru. Orðalag
Jóns, að ekki hafi verið neinir yfirferðarmenn í
Biskupstungum utan tvær kerlingar, bendir og til
þess, að þetta þyki honum dæmi um allmikið góð-
æri. Annað dærni um hag manna á fyrri hluta 16.
aldar er að finna í ritum Jóns, þar sem hann ræðir
um stjórnartíð Ögmundar biskups í Skálholti. —
„Ekki er getið um nein tíðindi öndverðlega í hans
biskupsdæmi, svo að ég minnist, utan það fyrst, þá
datum var 1525, þá kom svo mikill fellivetur, að
Grímsnes hefir aldrei náð sér aptur síðan að sögn
séra Einars. Um haust(ið) fyrir vóru tveir fátækastir
í öllu Grímsnesi, sem áttu til fjórtán hundraða, og
þeim vóru tíundir lagðaf; þá var ekkert það kot,
sem ekki var á jc fjár, sums staðar ijc og enn þrjú
hundruð eður meira.“ Úr því að Grímsnesingar
bjuggu í a. m. k. hálfa öld að þessum eina barða
vetri, þá rná reikna með, að langan tíma þar á und-
an hafi enginn slíkur komið.
Af þessum frásögnum séra Jóns má e. t. v. ætla,
að fyrir aldamótin 1500 ha.fi verið betra árferði en
síðar varð á öldinni. En þrátt fyrir það getur Jón
þess aldrei, að mannfellir hafi orðið af harðrétti á
16. öld. Varla hefði það þó farið fram hjá bonnm
og séra Einari afa hans, ef svo hefði orðið, og úr
því að þeim þótti það annálsvert, að nokkuð fjölg-
aði fátækum mönnum í Biskupstungum árið 1519,