Heima er bezt - 01.12.1958, Side 2

Fjörutíu ára fullveldi
Tíminn líður óðfluga. Dagar, mánuðir, missiri, ár
hverfa í grámóðu hversdagsleikans. Fyrr en varir eru
áratugir liðnir af skammvinnri ævi vorri. Atburðir, sem
oss þykja svo ótrúlega nærri, eru horfnir áratugi aftur
í tímann og teknir að hjúpast blámóðu minninganna.
En eins og merkisteinar rísa við endalausan veg flat-
neskjunnar og kynna vegfarandanum, hvar leið hans sé
komið, svo standa og einstakir merkisdagar oss óvana-
lega skýrt fyrir sjónum í mistri hins liðna. Einn sá dag-
ur, sem oss miðaldra mönnum og eldri fer eigi úr minni,
er 1. desember 1918. Og vér vildum allir geta brennt
minninguna um hann inn í hug hvers einasta af landsins
börnum. Sá dagur er og verður einn allra daga með réttu
nefndur frelsisdagur fslendinga. Þann dag var aldagöml-
um fjötri ófrelsis svipt af þjóðinni. Þá fagnaði hún að
nýju því frelsi, sem forfeður hennar glötuðu árið 1262.
Á þeim degi voru baráttuhetjum íslenzks sjálfstæðis,
liðnum og lifandi, goldin sigurlaun erfiðis síns. Það, sem
síðar gerðist, 1944, var ekkert annað en rökrétt afleiðing
atburðanna 1918. Án baráttu og deilna við annan aðila
var þá skipt um stjórnarform og sagt upp millirfkja-
samningi, sem samkvæmt eðli sínu og ákvæðum hlaut að
falla úr gildi annaðhvort þá eða eftir frjálsu samkomu-
lagi innan skamms. Um það þurfti ekkert stríð að standa.
Af þessum sökum ber oss að halda 1. desember í full-
um heiðri. í atburðaröð síðustu 100 ára gnæfa hæst at-
burðir fjögurra ára. Áranna 1874, 1903, 1918 og 1944.
Þetta er líkast stórfelldu drama í fjórum þáttum. í þriðja
þætti rís bylgja atburðanna hæst, en hinn fjórði og síð-
asti er nauðsynlegt eftirspil undanfarandi atburða.
Ársins 1918 verður lengi minnzt. Úti í heimi geisaði
þá lokaþáttur hinnar mestu styrjaldar, sem mannkynið
enn hafði lifað, og loks í nóvembermánuði slotaði þeim
hildarleik. í íslenzkum annálum var það ár stórra, voveif-
legra atburða, eigi síður en gleðitíðinda. Árið hófst með
mestu frosthörkum og ísalögum þessarar aldar. Síðar á
árinu nötraði land allt af ægilegu eldgosi úr Kötlu, og
nær samtímis því geisaði í höfuðstað landsins og ná-
grenni hans hin skæðasta drepsótt, sem yfir landið
hafði þá gengið í meira en hundrað ár, og lagði í gröf-
ina hundruð manna, ungra og gamalla. Fáar munu þær
fjölskyldur hafa verið í Reykjavík og nágrenni, sem
ekki áttu þá um sárt að binda, og þung ský harma og
uggvænlegra framtíðarhorfa hvíldu þá yfir þjóðinni,
þegar henni bar þann gleðiatburð að höndum 1. desem-
ber, að hún hefði hlotið stjórnmálalegt frelsi. Af þeim
sökum, sem taldar voru, gætti þess atburðar minna á
hinni líðandi stund en ella hefði orðið.
En frelsið 1918 kom ekki óvænt eins og þrumuskúr
úr heiðríkju. Á undan hafði farið löng barátta og hörð,
sem hér verður ekki rakin.-------
í þá fjóra tugi ára, sem liðnir eru síðan vér hlutum
fullt frelsi, hefur verið sótt fram á öllum sviðum íslenzks
þjóðlífs. Breytingarnar eru svo miklar, að ævintýri er
líkast. í sem stytztu máli má segja, að vér höfum endur-
byggt landið. Frá frumstæðum miðaldaháttum höfum
vér náð því, að standa í fremstu röð meðal nútímaþjóða
um lífsþægindi og hvers konar menningarhætti. Á sviði
félagsmála stöndum vér meðal þeirra þjóða, sem lengst
eru komnar, en naumast þekktust þeir hlutir hér árið
1918. Vér notum hvers konar tækni og vélaafl, orku úr
fallvötnum og hitalindum landsins, en ekkert slíkt var
til 1918.
Fjarri sé það mér að þakka allar þessar framfarir því
einu, að vér hlutum frelsi 1918. Margt annað hefur lagzt
á þá sömu sveif. En hitt er víst, að án þess að frelsið hefði
fengizt, væri meginþorri þeirra framfara, sem orðið hafa
að miklu leyti óunninn. Frelsið varð sá leyndi afl- og
orkugjafi, sem knúði til framkvæmdanna.
En frelsinu fylgir ábyrgð, sem ekki verður af hendi
Ieyst með framkvæmdum einum, heldur fremur öllu
með siðferðilegum styrldeika þjóðarinnar. Uggvænlegar
blikur eru á lofti og margir örðugleikar í vegi daglegra
viðfangsefna. En þótt svo sé, er hitt jafnvíst, að á þeim
má sigrast af einhuga þjóð. En til þess þarf hún að vaka
yfir þeim verðmætum, sem hún á dýrust f menningu og
tungu. Hún þarf að halda orku sinni gegn falsmenningu
og áróðri fyrir fánýtum hlutum. Hún þarf að gæta sið-
ferðilegs styrkleika og vera minnug fornra dygða: hóf-
semi, orðheldni, og varúðar ásamt dirfsku hins frjáls-
borna manns. Vér megum ekki falla í draumóra um
horfna frægð eðá stara í blindri aðdáun á unnin afrek.
Hver unnin dáð sé oss eggjun til annarra stærri athafna.
En til þess að svo megi verða, þarf þjóðin að vinna þrot-
laust.
Það voru engin stórfelld hátíðahöld í landinu 1. des-
ember 1918. Hópur manna safnaðist saman fyrir framan
stjórnarráðshúsið í Reykjavík. Flestir munu þeir hafa
verið þreytulegir og merktir rúnum nýafstaðins sjúk-
dóms og harma, uggandi um hag sinn og sinna. En þegar
danski fáninn var dreginn niður og ríkisfáninn íslenzki
404 Heima er bezt