Heima er bezt - 01.03.1988, Qupperneq 2

„Nú hef ég gleymt hver fyrst mér frá
því sagði, og fráleitt hef ég verið gam-
all þá“, kvað Þorsteinn Erlingsson um
huldufólkið á sínum tíma. Eitthvað
líkt gæti ég sagt um Þjóðminjasafnið.
Ég var ekki hár í loftinu, þegar ég
heyrði þess fyrst getið, það var þá
raunar alltaf kallað Forngripasafn, og
þá þótti mér það æfintýri líkast að til
skyldu vera þar munir, ef til vill jafn-
gamlir Agli og Gunnari á Hlíðarenda,
þótt þar væri því miður hvorki atgeir-
inn Gunnars né öxin Skarphéðins, en
fátt þótti strákum á þeim aldri merki-
legra en vopn slíkra fornkappa. Fólkið
lifði þá enn að nokkru leyti í heimi
íslendinga sagna. Eitthvað heyrði
maður talað um að þar væri kápa Jóns
biskups Arasonar, sem í hugum
manna nálgaðist fornhetjurnar. Og
annars mátti hamingjan vita, hvað
kynni að vera geymt á þessu merkilega
safni. Börn og unglingar þess tíma
voru alin upp við að elska og virða
sögu landsins, og heyra fornsögur
lesnar á kvöldvökum eða kveðnar
rímur. Engan dreymdi þá um fjöl-
miðlahávaða nútímans.
Árin liðu, og er að því kom, að ég
legði leið mína í skóla suður til
Reykjavíkur, var ekkert, sem ég
hlakkaði meira til að sjá en Þjóð-
minjasafnið, og ég varð ekki fyrir von-
brigðum, enda þótt þröngt væri um
það uppi í risi Safnahússins. Þar var
óendanlega margt nýstárlegt að sjá og
skoða.
Síðan eru liðin 65 ár. Þjóðminja-
safnið býr nú við ólíkt rýmri húsa-
kynni en þá, og nú hefir það nýlega
haldið hátíðlegt 125 ára afmæli sitt.
Ekki veit ég hve mikinn áhuga það
hefir vakið meðal þjóðarinnar, né
hvort menn almennt gera sér ljóst,
hvílíkan dýrgrip þjóðin á, þar sem
Þjóðminjasafnið er.
Ef vér lítum yfir sögu safnsins, þá
vill svo til, að í henni speglast að
Þjóðminjasafnið 125 ára
nokkru leyti saga þjóðarinnar á sama
tíma.
Upphaf safnsins er að norður í
Mývatnssveit fundust furðu margir og
merkilegir munir í fornmannskumli.
Sigurður Guðmundsson málari skrif-
aði grein um nauðsyn þess að koma
upp forngripasafni, og síra Helgi
Sigurðsson gaf allmarga muni, til að
slíkt safn mætti verða til. Ráðamenn
tóku við þessum gripum, og gerðar
voru kompur uppi á Dómkirkjulofti til
að geyma þá og sýna.
Fátækleg húsakynni safnsins var í
rauninni ímynd þeirrar fátæktar, sem
þjóðin bjó þá við. I allsnægtum vel-
ferðar þjóðfélags nútímans gerum vér
oss naumast grein þess, hversu
ásigkomulagið var bágt, vonleysið
mikið og getan lítil. En allt um það var
þjóðin að vakna. Hugsjónamenn og
skörungar þess tíma sáu og trúðu á
betri framtíð og vaxandi menningu,
og þeim varð að trú sinni. Þessir menn
trúðu á gildi sögunnar fyrir samtíð
sina og framtíð þjóðarinnar, og sumir
sáu, að þar var ekki einungis um þá
sögu að ræða, sem rituð var á blöð og
bókfell, heldur einnig skráð í minnum
og minjum, tækjum og búnaði, sem
nýtt var jafnt við dagleg störf og
hátíðleg tækifæri, handleikin af ein-
staklingunum frá vöggu til grafar.
Þessir munir og tæki voru líka saga.
Sennilega sá Sigurður málari þetta
fyrstur manna, og grein sú, sem fyrr
var getið, og hann reit 1862 í tilefni
kumlfundarins í Baldursheimi í Mý-
vatnssveit, var fyrsta kveikjan, og
grein Sigurðar kallið til þjóðarinnar
allrar. Og Þjóðminjasafnið eins og vér
sjáum það í dag er sá meiður, er óx upp
af því fræi, er þá var sáð.
Hér er ekki ætlan að rekja sögu
Þjóðminjasafnsins. Saga þess hefir
verið samhliða sögu þjóðarinnar,
skipst hafa á sigrar og ósigrar, fram-
fara- og stöðnunarskeið, en samt hefir
heildarsagan verið vöxtur og þróun. Ef
vér hugsum til klefanna á Dómkirkju-
loftinu og þeirra fátæklegu muna, er
þar voru geymdir og berum það sam-
an við húsakynni safnsins og eign þess í
dag, öll þau dýrmæti, sem þar eru
saman komin, sjáum vér í raun sögu
safnsins og þjóðarinnar í hnotskurn.
En þótt vel hafi verið unnið er
margt ógert, og það sjáum vér æ betur
með hverju ári sem líður, ef vér aðeins
viljum horfast í augu við staðreynd-
irnar. Safninu er þörf á meiri húsakosti
og fjölmennara starfsliði, svo að það
fái gegnt hlutverki sínu.
Þegar vér göngum um sali Þjóð-
minjasafns verður oss að vonum star-
sýnast á þá muni, sem geymdir eru frá
liðnum öldum. Jafnvel ryðbrunnið
sverð úr fornu kumli eða viðvanings-
lega gerð helgimynd úr horfinni kirkju
fá á sig ljóma í forvitnum augum vor-
um. Vér látum oss færra finnast til um
nýlega muni daglegs lífs þjóðarinnar.
En hvað verður eftir nokkra áratugi?
Þegar safnið verður tveggja alda gam-
alt að 75 árum liðnum, skyldi þá ekki
unga fólkið líta með jafnmiklum for-
vitnisaugum á muni samtíðar vorrar,
og vér lítum á tæki liðinnar aldar, eða
þegar safnið var stofnað. En hlutir
týnast og gleymast furðufljótt, þegar
hætt er að nota þá, og þvi er safninu
nauðsyn að líta vel eftir þeim meðan
þá er að fá og taka þá í varðveislu. En
til þess svo megi verða eins og þörfin
býður skortir bæði hús og fé.
Ef vér berum oss saman við önnur
Evrópulönd, hvað þá ef lengra er farið,
sjáum vér að Island er snautt af forn-
um minjum. Hér eru engar minjar
fornra mannvirkja, engar halla- eða
kastalarústir að ekki sé talað um
smærri hluti. En þótt svo sýnist, vitum
vér vel, að margt geymir moldin fróð-
legt og forvitnilegt. Margt fornra
minja hefir fundist af hendingu við
vegagerð eða húsa, og uppblásturinn,
74 Heimaerbezt