Muninn - 01.03.1950, Qupperneq 6

46
MUNINN
Þessu tímabili lauk með tvöföldum
ósigri höfðingja. Þeir sóru Hákoni
land og eiða, og kirkjan festist í sessi,
og varð voldugri og voldugri, breiddi
náðarvængi sína yfir rústir hins forna
þjóðveldis.
Áhrif aldarháttar þessa tímabils á
sögu þjóðarinnar verða aldrei rann-
sökuð til hlítar, en þeirra mun gæta í
sögu vorri, meðan við eigum nokkra
sögu sem þjóð.
Það verður aldrei afmáð, hvernig
relhvörf Sturlungatímabilsins orka á
gang jrjóðmálanna. Við værum ekki
eins og við erum, ef hér hefðu aldrei
ríkt Hákon gamli eða Kristján tíundi.
Og það er óvíst, að við værum
nokkru fremri.
Ef höfðingjavaldið íslenzka hefði
engan hnekki beðið, myndi kirkjan
aldrei hafa orðið jafnvoldug og hún
varð. En kirkjan hrósaði sigri, og hún
jók lilut sinn, er árin liðu, hún varð
það vald, sem mest hamlaði gegn kon-
ungdóminum. Formælendur leik-
manna jroldu kirkjuna, meðan þeir
höfðu sjálfir hag af henni, en Jregar
þeir rönkuðu við sér eftir Sturlunga-
öldina, var það of seint. Vopnabrak
Sturlungaaldarinnar hafði sungið
veldi þeirra greftrunarsöng.
Áhrifa aldarfars hvers tíma gætir, ef
til vill, hvergi, svo sem í bókmenntum
þeim, sem skapast við Jrau skilyrði,
sem Jrað býður hverju sinni.
Höfundar bókmennta vorra frá Jress-
um tíma munu flestir vera ókunnir.
En Jreir, sem við þekkjum, eru jafn-
framt Jjeir, sem dýpst spor marka í
forníslenzkri bókmenntasögu. Það eru
þeir Ari fróði Þorgilsson, Sturla Þórð-
arson og Snorri Sturluson.
Þeir Ari og Sturla voru vísinda-
menn. Það var Snorri líka, en hann
var meira, hann var skáld, og ég hvgg
áhrif lians meiri á íslenzkar bókmennt-
ir sem skálds en vísindamanns.
Það má reyndar segja, að Ari sé ekki
Sturlungaaldarrithöfundur, en vart
verður svo getið íslenzkra bókmennta,
að hans sé ekki minnzt.
Einkenni Ara er glöggskyggni hans
á aðalatriði, hann drepur á Jrað helzta
og merkasta í sögunni. Hann sýnir
okkur jafnan aðalatriði, en það er
fjarri honum að eltast við hvert smáat-
vik, enda ógerlegt af þeirri vísinda-
legu nákvæmni, sem einkennir hann.
Það var gæfa íslenzkrar sagnaritun-
ar, að Ari skyldi hefja merkið fyrstur
með Jressum orðum: „En hvatki es
missagt es í fræðum þessum, þá es skylt
at hafa þat heldr, es sannara reynisk."
Þeir Ari og Sturla eru mjög ólíkir
rithöfundar.
Sturla skrifar af sömu vísindalegu
nákvæmninni, en hann dregur fram í
dagsljósið hvert smáatriði.
Þó að þeir séu ólíkir, Ari og Sturla,
svífur sami andinn yfir vötnunum,
sannleiksástin og hin vísindalega leit.
Sturla er jafnhispurslaus, hvort sem
hann ræðir um níðingsverk frænda
sinna eða annarra.
Þrátt fyrir öll smáatriði minnir ís-
lendingasaga lians engan veginn á
sviplausan móann, öllu frekar á hafið,
eilíf litbrigði og tign.
Sá maður, er hiklaust má telja
fremstan allra íslenzkra rithöfunda, er
Snorri Sturluson.
Hann fæddist 1178, menntun sína
og Jrroska hlaut hann í Odda, hinu
forna fræðasetri. Hann lifði mitt í eldi
og ólgu Sturlungaaldarinnar, sjálfur
tók hann þátt í mörgum deilumálum
þeirra tíma og þekkti aðilja ágrein-
ingsatriða, sem margir voru frændur
lians og venzlamenn.
Óefað hafa margar sömu hvatir búið
í brjósti hans og hrundu frændum hans
rit í hringiðu deilnanna. Þess vegna
gat hann flestum betur skilið anda
Jressa tímabils. Sjálfur var hann mikil-
látur höfðingi, stórauðugur og ágjarn,
og engan veginn laus við lesti þessa
tímabils.
Langstærsta rit hans er Heims-
kringla, saga konungsættarinnar
norsku aftan tir grárri forneskju.
Þetta er rit vísindalegs eðlis, þar sem
hann vill tengja saman sögur um hina
fornu þjóðhöfðingja.
Við hljótum að dást að skarpskyggni
hans og vísindalegri starfsaðferð, sem
hann lýsir í formála bókarinnar. Hann
byggir mest á kvæðum samtíðarskálda
söguhetjanna, en ekki á sögum.
Ekkert sannar betur vísindalega
viðleitni hans og sagnfræðilegan heið-
arleika.
Annað helzta rit hans er Edda, sem
mér finnst gefa miklu gleggri mynd af
vísindamanninum, skáldinu og rnann-
inum. Edda hefst á Gylfaginningu,
goðáfræði fornmanna. Snorri skrifar
hana, til þess að við getum skilið þær
kenningar, sem hann síðar í ritinu
skrifar um.
Hann skapar okkur glögga mynd af
heiðinni trú, heimsmynd fornmanna,
guðunum og lífi þeirra og hvötum,
gleði og sorgum, kostum og göllurn,
tortímingu og dauða.
Hver gat og skilið atburðarás hinna
fornu goðsagna betur en skáldið og
stílsnillingurinn, sem horfði á frændur
sína og vini berast á banaspjót?
Hlaut ekki maðurinn, sem Jiekkti
vilja Hákonar gamla að vona með hin-
um heiðnu trúmönnum, að jörðin rísi
algræn úr sævi?
Annar kafli bókarinnar eru Skáld-
skaparmál, sem fjalla um hinar
slungnu kenningar skáldamálsins, og
síðast Háttatal, ort sem lofkvæði um
Hákon konung og Skúla hertoga, en er
merkilegast sem minnisvarði hins
dróttkvæða kveðskapar og ort til dýrð-
ar Jreim skáldskap meira en höfðingj-
unum.
Tilgangur Snorra með bók jressari
var að verja menningu þjóðarinnar
gegn Jreirri flóðöldu erlendra áhrifa,
sem þá streyma inn í landið, og jarð-
vegur skapast fyrir við hrunadans
höfðingjanna í deilum aldarinnar.
Snorri vildi spyrna við broddunum,
liann var fastheldinn, hann var íhalds-
maður í Jress orðs beztu merkingu.
Snorra tókst Jretta. Honum tókst að
vísu ekki að blása nýjum lífsanda í
hinn dróttkvæða skáldskap, en öldum
saman skipuðu kenningar æðsta sess í
kveðskap þjóðarinnar. Það var fyrst,
jnegar rómantíska stefnan, með Jónas
Hallgrímsson í fylkingarbrjósti, gerist
ráðandi í bókmenntum þjóðarinnar,
að kenningar í íslenzkri ljóðagerð
gjalda verulegt afhroð.
Og enn í dag yrkja menn í kenning-
um, enn í dag er Mímisbrunnur
Snorra-Eddu óausinn, enn sækja menn
kenningar í fræði þau, sem Snorri lét
setja á bækur til að firra skáldskap
þjóðarinnar vágesti hinna erlendu
áhrifa.
Athugum nú heildarsvip þeiiæa
bókmennta, sem fram koma á Jressu
tímabili.
Á róstutímum eins og Sturlungaöld
stendur manneðlið berskjaldaðra fyrir
skarpskyggni rithöfundarins en í logn-
værð og kyrrð. Frumhvatir mannsins