Hljómlistin - 01.01.1913, Blaðsíða 5

HLJÓMLISTIN.
lendingar og að byggja orgel heima lijá sér,
og höfðu þeir þau miklu stærri. Til er lj7s-
ing í ljóðum eftir Volstan munk í Winchester
á orgeli þvi, er Elseg biskup lét byggja árið
951, og hafði það 12 (aðrir segja 14) blást-
ursbelgi, er 70 manns tróðu, og gekk vindur-
inn í 400 pípur, en tveir organleikarar slóu
það, og gætti hvor síns helmings tónanna á
nótnaborðinu. Fyrir hvern tón voru 40 pípur,
en tónarnir 10, er sellir voru eftir guidónsku
tónaröðunni, en hálftóna vantaði, og voru
orgelin þannig fram á 13. öld, eins og sjá
má af myndum þeirra frá þeim tíma.
Með byrjum 10. aldar fara orgelin aðallega
að lá útbreiðslu, og þá er farið að gera klaustr-
um og kirkjum að skyldu að íá sér þau. Á
Þýzkalandi var orgel fyrst í Múnchen, eins
og áður er gelið, en snemma komu þau einnig
til Magdeborgar, Halberstadt og Erfurt. Af
orgelinu fyrsta í Magdeburg er til sú lýsing,
að ])að hafi liaft 16 nótur (tóna) ferkanlaðar
og þrír þumlungar hver flötur, og var því
nótnaborðið fullar tvær álnir á lengd. En
svo að allir tónarnir gætu fengið vind, urðu
belgirnir að vera þeim mun stærri, sem tón-
arnir voru fleiri, og var 10 mönnum ællað
að troða 20 belgi, og þurfti til þess fullhrausta
menn. Ekki þektust orgelpípur þá úr öðru
efni en málmi, og voru tónarnir því harla
ómjúkir og skerandi. Síðar var farið að hafa
pipurnar úr alabasti, pappa, glasi, gulli og
silfri, — og loks var fundið upp að liafa þær
úr tré, tini og blýi, og reyndust þá hljóðin
betri og mýkri. Verulega umbót og full-
komnun fengu orgelin ekki fyrri en á 15.
öldinni, að Þjóðverji nokkur fann pedalinn
1470;1) þá voru og liálftónar fundnir nokkru
áður. 1 hinu merkilega riti: Syntagma mu-
sicum(1614—20)getur Michael Prátoríus þess,
að orgel, sem bygl var i Brúnsvik 1456, liafi
haft svo grannar nótur á nótnaborðinu, að
með einni hendi hafi mátl grípa yfir áttundina.
Á 17. öldinni fullkomnuðust orgelin svo
1) Dr. Ilugo Riemann i Leipzig telur liann
fundinn nál. 1325.
27 -
mikið, að í lok þeirrar aldar mátti heita að
þau væri fullgjör.
Lílið hafa menn þekt tíl orgela eða orgel-
smjða hér á landi. Þó er þess getið i sögu
Lafrans biskups (Bisk.s. I., bls. 866) og Ár-
bókum Espólíns (Árb. L, bls. 61), að Jón
biskup í Skálliolti sendi utan á fund Eilifs
erkibiskups í Þrándheimi, út af Möðravalla-
málunum, Arngrím prest Brandsson í Odda,
og sat hann í Þrándheimi um veturinn 1327
—28 ásamt Agli presti Eyjólfssyni, er Lafrans
biskup sendi af sinni liálfu í sömu erindum.
Arngrímur prestur gaf sig lítt að erindum
biskups, en lagði sig um veturinn eftir organ-
smíði og söng hjá meistara nokkrum, og kom
hann út síðan með organið. Hér er varla
efi á, að átt er við orgel, þótt organ geti átl
við önnur hljóðfæri á þeim tímum, og »or-
ganum« var líka fleirraddaður söngur (tví-
söngur) nefndur þá. Aðallega var harpan
hljóðfæri það, sem hér á landi var kunnast
í þá daga, og góðra hörpuslagara er einmitt
getið um þessar mundir, t. d. Þorleifs presls
á Reykjum í Skagafirði, sem 1327 er talinn
beztur hörpuslagari liérlendis. Öll voru þau
hljóðfæri, sem hér voru noluð í þá daga,
einföld, og hafa því verið smíðuð heima.
Ekki er það svo fyrri en um aldamótin
1800, að orgels er getið hér á landi. Það
álti Magnús Slephensen konferentsráð, og
minnist hann á það í Eflirmælum 18. aldar
(bls. 781) og er svo að sjá, sem hann hafi
fengið það þá rélt fyrir aldamólin og leikið
á það við messugjörðir í Leirárkirkju, þang-
að til hann flutti það með sér að Innrahólmi
1803. Eftir þvi sem er að ráða af orðum
hans, hefir orgelið verið notað að eins í einni
kirkju (Leirárkirkju) og þá ekki eftir að hann
flutti að Hólmi. Sjálfur var Magnús söng-
maður góður og lærður í söng. Organleikari
var hann og sjálfur á Leirá.
Um þetta fyrsta orgel landsins mun mega
fá nokkuð greinilega skýrslu i landsskjala-
safninu.