Alþýðumaðurinn - 11.02.1965, Blaðsíða 5

Arni G. II • r 1
Ey.atlreppurinn og syslan
Framhald.
Það þarí varla að spyrja um,
hvernig fari um hreppa með
minna en 50 íbúa 1962. Dæmi:
Fróðárhr., Klofningshr., Múla-
hr., Ketildalahr., Auðkúluhr.,
Fjallahr., Loðmundarfjarðarhr.,
Seyðisfjarðarhr. og Selvogshr. -
Héðan af verður vart neinu
bjargað þótt þessir hreppar yrðu
sameinaðir næstu hreppum, sem
sumir eru litlu betur á veg.i
staddir. Slík hjargráð eru orðin
of seint á ferð.
En er þá nokkur skaði skeð-
ur, þótt þessir nefndu hreppar
leggist með öllu í eyði? Því má
vafalaust svara bæði játandi og
neitandi, en það er' ekki megin
atriði, hversu fer með þessa
pefndu hálfeyddu hreppa, þótt
gjöreyðing þeirra sumra mun.i
draga dilk á eftir sér fyrir þær
sveitir — þá hreppa — sem að
þeim liggja. Hitt er mergurinn
málsins, að svipuð eyðing mun
vofa yfir svo miklu víðar, í svo
fjölmörgum hreppum, ef ekki
verður að gert, og stjórnarfars-
legu skipulagi strj álbýlisins —
búnaðarsveitanna — breytt lil
mikilla muna í samræmi við
aðra breytta og bætta þjóðfé-
lagsháttu, félagslega og menn-
ingarlega.
3. — Hvað hefur gerzt í
nágrannalöndunum á þessu
sviði, sem vert sé athugunar?
Þannig má spyrja, ekki sökum
þess að okkur sé alltaf nauðsyn-
legt að „sækja vit í Eyfirðing,“
þ. e. aðrar þjóðir, eins og haft
er eftir Þingeyingi, það taldi
hann óþarft og ekki venju. Held
ur sökum þess að sömu vanda-
mál hafa verið uppi og eru á
ferðum í strjálhýlum löndum,
svo sem í miklum hluta Noregs
og allvíða í Svíþjóð.
Hvergi í Norðurálfunni mun
hafa verið unnið markvissara
og skipulegar að breyttum hún-
aðarháttum og hreytingum á bú
setu heldur en í Svíþjóð hin síð-
ari ár. Hinn mikli og blómlegi
iðnaður Svía hefur gert þeim
fært að skipuleggja hvarf hænda
frá litlum og lélegum húskap lil
iðnaðarstarfa, og jafnframt hag
ræðing landbúnaðarins í heppi-
legar bústærðir, allt með það
þrennt í huga, að sjá iðnaðinum
fyrir vinnuafli, bæta meðalkjör
þeirra, sem húskap stunda, og
loks að tryggja stöðu landbún-
aðarins í atvinnuháttum þjóð-
arinnar, að því marki er þeir
telja þjóðarhúinu henta og nauð
synlegt, en um leið svo við hóf,
að landbúnaðurinn skapi ekki
vandamál sem framleiðslugrein,
sökum offramleiðslu og úlflutn-
ings við erfiðar aðstæður.
Eitt af frumatriðunum í þessu
skipulagsstarfi öllu, sem enn er
ekki til loka leitt, var að stór-
fækka hreppum í landinu, af-
nema fámenn hreppsfélög og
efna til langtum fleiri hrepps-
heilda heldur en áður var al-
gengt. Þannig fækkaði hrepps-
félögum í Svíþjóð á árunum
eftir 1945 úr 2281 niður í 811
hreppsfélög. Alll vegna skipu-
lagsaðgerða, en ekki við að
heilir hreppar legðust í eyði.
Mikill hluti Noregs er land
og lendur strj álbýlis. Byggist sú
staðreynd á landfræðilegum á-
stæðum, sem valda erfiðleikum
um samgöngur og samstarf. Er
því að vonum þótt stefnan:
vertu sjálfum þér nægur að
þursasið, hafi löngum átt þar
gróðrarskilyrði víða. Sú var tíð-
in að hreppar voru klofnir og
fólkið í hverri grend vildi sitja
að sínu. Þó er óiíku saman að
jafna hve langflestir sveitahrepp
ar í Noregi hafa jafnan verið
fjölmennari heldur en velflestir
hreppar hér á landi. Sá öfugugga
háttur að skipta hreppum er
fyrir löngu horfinn með öllu og
aflagður. Er eftirtektarvert í því
samhandi, að þegar stóriðnað-
urinn fór að færast í aukana, og
fjölmennisbúseta þróaðist í því
sambandi á vissum stöðum í
einstökum hreppum, leiddi það
hvergi til þess að fjölbýlið klyf.i
sig út úr og gerðist hreppsfélag
út af fyrir sig. Eigi heldur að
hændabyggðin umhverfis slíkt
fjölbýli segði sig úr lögum við
iðnaðarþorpið. Sem dæmi þess
má nefna iðnaðarþorp eins og
Odda í Harðangi, þar sem mynd
aðist fleiri þúsund manna iðn-
aðarmiðstöð mitt í víðlendum
lireppi, það hefur aldrei komið
til tals að kljúfa hreppinn fyrir
því, hann er sterkur fleiri þús-
und manna hreppur — ein heild.
Hið sama er að segja um Sauda
í Ryfylki. Á sama hátt má nefna
Voss, þar er samgöngumiðstöð
mikil og ferðamannastaður, og
einnig mikið skóla- og mennta-
þorp, sem nefnist Vossevangen.
Alls eru í hreppnum um 10.000
manns, þar af er þéttbýlis-þorp-
ið Vossevangen um 5.000 manna
byggð, en aldrei hefur komið til
tals að Vossevangen skærist úr
leik og gerðist hreppur út af
fyr.ir sig. Þverl á móti er nú á-
kveð.ið að Vosshreppur með sina
10 þúsund íhúa og Vossestronda
með 1700 íbúa sameinist í einn
mjög vílendan hrepjn
Með hættum samgöngum og
aukinni samfélagslegri starfsemi
varð Norðmönnum ljóst, að þeir
þyrftu að snúa við blaðinu í
hrejrpapólitíkinni. Hin síðari ár
hafa verið gerð stórátök við að
sameina hreppa og breyta hreppa
mörkum til samræmis við breytt
ar ástæður og þarfir.
Árið 1946, um þær mundir er
farið var fyrir alvöru að rann-
saka þessi mál og undirbúa á-
kvarðanir um fækkun hrepjra,
voru allt taldir 744 hreppar í
Noregi. Af þeim voru 25 með
Árni G. Eylands
meira en 25.000 íhúa. — 110
hrejjpar höfðu yfir 5.000 íhúa
hver, en 165 hrejjjjar voru með
minna en 3.000 íbúa. Nú er tala
hreppanna komin niður í 475.
Arið 1946 voru aðeins 9 hrepp-
ar svo fámennir, að þeir höfðu
innan við 500 íbúa hver. Alfá-
mennasti hrepjrurinn var þá eyj-
an Grij) með 224 íbúa.
Lágmarkskrafan er, að hrepp-
ar séu ekki fámennari en með
3.000 íbúa. Að því er stefnt, en
helzt að þeir séu mun mannfleiri.
A Jaðri, þar sem ég er vel
kunnugur, er t. d. verið að sam-
eina 3 hreppa, sem allir eru
vaxandi að byggð og ræktun, í
einn hrepp. 1 einum hinna gömlu
hreppa voru fyrir sameining-
una um 3.500 manns, í öðrum
um 1.400 og i þeim þriðja um
1.100 manns. Allir j)óttu þeir of
litlir og fámennir til þess að
standa einir sér sem hreppsfé-
lög og voru sameinaðir í 1 hrepp
Jjrátt fyrir mikla mótstöðu fólks
í þeim hrepjri, sem fjölmennast-
ur var.
4. — Hvað vinnst svo við
þetta, og livað getum við ef til
vill lært af fordæmi Svía og
Norðmanna? Og hvað getum við
gert í þessum málum?
Þessu má svara með annarri
spurningu: Hvað er að standa
saman og bera byrðarnar hver
með öðrum, velta steinum úr
vegi, byggja og bæta með sam-
eiginlegum tökum, hvers virði er
það? Sameinaðir stöndum vér,
sundraðir föllum vér. Þetta á
samv.innuþjóðin íslenzka að vita.
Eins og Jjetla á við um frjáls og
félagsleg samtök, sem fyrir löngu
hafa sprengt af sér allt, sem heit
ir hreppamörk, í þeim félags-
málum, sem mestu varða, þann-
ig hlýtur einnig hið sama eða
svipað að eiga við í stjórnarfar-
inu. Hinar s/.jórnarjarslegu ein-
ingar jjjóðfélagsins þurja nauð-
synlega að verða stœrri og sterk
ari heldur en hinir fámennu
hreppar eru nú. Þeir eru getu-
litlir og jafnvel getulausir fé-
lagslega, fjárhagslega og þjóð-
hagslega. En Norðmenn setja
sem allra minnsta lágmark að
hreppar séu ekki minni og fá-
mennari en 3.000 manna byggð,
helzt tvöfalt stærri en j)að, eða
jafnvel meira, rökstyðja þeir
þetta með því, að hrejrpar sem
fámennari eru, hafi ekki getu
til að halda uppi þeirri jjjóðfé-
lagslegu starfsem.i og inna af
hendi þær lýðræðisskyldur við
fjölskyldur og einstaklinga inn-
an sveitarinnar og út á við, sem
nauðsyn krefur, að eigi sér stað
og sinnt sé, nú á d.ögum tækni
og kunnáttu, og sem getur með
skipulegum átökum veitt fólk-
inu velsæld og lífsgleði. Gert því
kleift og ljúft að búa í sveit
sinni og hreppi. Með stækkun
hreppana eru Svíar og Norð-
menn aðeiris að horfast í augu
við staðreyndir hins lifandi lífs,
sem slítur gömul hönd, riður
merkja^tóinum úr vegi, mót-
ar og byggir að nýju, við hæfi
þess, sem nú er orðið veruleiki.
Hvað er svo tiltækilegast og
heppilegast að gera í þessu máli
hér á land.i? Skrá yfir hreppana,
fámenni þeirra, sýnir, að meira
en helmingur þeirra er með frá
13—200 'Íbúa 1962. Ástandið
er vafalaust ennþá verra nú, 4
árum síðar. Sennilegt er að nú
sé sem næst 4. hver hrepjmr
dauðvona sveitarfélag, sem um
leið og það tærist upp smitar
heilbrigðari hreppseiningar hið
næsta sér.
Ákvæði g.ildandi sveitarstjórn
arlaga um stærð lueppa — um
smæð þeirra að fólkstölu — er
vitanlega alger misskilningur og
ólífrænt orðið með öllu. Á-
kvæði laganna um heimild til
þess að sameina hreppa hefur
ekki borið neinn árangur og sára
litlar líkur til að svo verði, að
hejjpileg sameining hreppa kom-
ist á eftir tillögum sýslunefnda.
Hins vegar er það síður en svo
að lögin girði fyrir að enn verði
vegið í sama knérunn að skipta
hreppum til óheilla. Full hætta
getur verið á því, að slíkt skjóti
enn upp kollinum heima fyrir í
sveitum, þar sem lítil sjónarmið
ráða oft meiru en æskilegt er,
þegar löggjafarþing þjóðarinn-
ar hugsar sér enn að 1000 ára
gamalt fyrirkomulag varðandi
stærð hreppa eigi rétt á sér.
Hugsanlegt væri að sameina
hreppa og fækka þeim stórlega
með lagasetningu, þannig að slík
sameining færi fram um land
allt og samtímis. Nánar athug-
að virðist ])ó að slíkt kæmi að
litlu gagni. Víða yrði um sam-
einingu svo fámennra og getu-
lausra hreppa að ræða, að hinn
nýi sameinaði hreppur yrði eft-
ir sem áður óviðunandi fámenn
og getulítil stjórnarfarsleg ein-
ing.
Eg held, að lausn þessa vanda
máls sé önnur og að vissu leyti
einfaldari, en vandamál er þetta
orðið og mikils um vert að menn
fari að gefa því gaum sem slíku.
Eg álít, eftir að hafa litið tölu
verl lil þessarra mála hæði
heima og erlendis, að við eigum
einjaldlega að afnema hreppa-
skipunina með öllu og gera í
þess stað sýslurnar að öflugum
stjórnarfarslegum einingum, sem
tœkju algerlega við aj hreppun-
um. Þannig að hverri sýslu
verði stjórnað sem einum hreppi
— sýsluhreppi — eða hvað sem
við vildum kalla það.
Þegar litið er á mál þau, sem
í 10. grein sveitarstjórnarlag-
anna eru talin hlutverk hvers
sveitarfélagSj og hugsað er til
hrejjpanna — sveitanna — að
frátöldum kaupstöðunum 13 —
verður ekki annað séð en að bezt
færi á að þau mál væru alger-
lega í höndum sýslufélaganna
sem stjórnarfarslegrar einingar.
Eg fæ ekki séð, að neitt tapaðist
við að hinar gömlu og nú orðið
máttlausu eða máttlitlu hreppa-
einingar legðust niður og sýslu-
einingarnar — sýslufélögin —
tækju við. Hins végar er auð-
velt að benda á, hve margt inn-
ist við þá breytingu. Erf.iðleik-
ar við slíka sameiningu eru eng-
ir eða mjög litlir. Samgöngur
innan heillar sýslu eru nú víð-
ast hvar auðveldari og hraðari
heldur en áður voru innan ein-
stakra hreppa víða um land, með
an hesturinn var einasta farar-
tækið, vegi skorti, sími var eng-
inn, hvað þá útvarp.
Þegar svo væri komið að sýsl-
an og kaupstaðurinn (kaupstað-
Framhald á bls. 7.