Íslendingur - 22.12.1955, Blaðsíða 8

8
Jólablað íslendings
Fimmtudagur 22. des. 1955
brnagerða á
Tekið saman af Jóni Sigurðssyni, alþm., Reynistað.
Það mun hafa verið um eða skömmu fyrir
1850, að Guðmundur bóndi Guðmundsson í Abæ
í Austurdal í Skagafirði, dugnaðarmaður mik-
ill og harðgjör og góður bóndi, kom að Goðdöl-
um í Vesturdal á heimleið vestan frá Staðastað
á Snæfellsnesi. Guðmundur kom að Goðdölum á
bvítasunnudag, er fólk var að ganga þar úr
kirkju. Hafði þá verið sunnanátt og leysing und-
anfarna viku og flóð í öllum ám. Guðmundi
sagðist svo frá, að á leið sinni frá Staðastað hefði
hann sundriðið 16 ár stærri og smærri, en þó átti
hann eftir 2 sundvötn, Jökulsá vestri og Jökulsá
- eystri, áður en hann kæmist heim til sín að Abæ.
Þetta er aðeins eitt dæmi þess, hvernig var að
ferðast hér á landi um miðja nítjándu öld, og
raunar lengi síðan, og hvað harðgjörir og röskir
ferðamenn lögðu á sig í þá daga. Þá mun aðeins
ein brú hafa verið uppi hér á landi, brúin á Jök-
ulsá á Dal eystra, en sú á er illfær milli fjalls og
fjöru. Voru það stórviðir lagðir milli kletta og
aðeins hægt að teyma lausan hest yfir á henni,
en ekki lest. Þessi hrú mun hafa verið byggð
1815, í stað eldri brúar. Til er fjöldi frásagna
prentaðra og óprentaðra frá síðari helmingi 19.
aldar af ferðum skólapilta, landpósta, vermanna
o. fl., er gefa glögga mynd af þeim örðugleikum
og hættum, er brúarleysið olli. Ekki voru örðug-
leikar innanhéraðsmanna minni, er áttu nær dag-
lega ferðir yfir óbrúuð stórvötn og hættulegar
þverár.
Dánarskýrslur prestþjónustubókanna frá síð-
astliðinni öld sýna ljóslega, hvílíkan stórskatt
vatnsföllin tóku árlega af þjóðinni í mannslíf-
um, miðað við íbúatölu þjóðarinnar á þeim
tima. Þrátt fyrir þetta hafði liðið svo öld eftir
öld og áralugur eftir áratug af nítjándu öldinni,
án þess nokkuð væri aðgert.
Það var fyrst um eða eftir 1850, að vart verð-
ur viðleitni til að rjúfa þá einangrun, sem illfær-
ar ár lögðu á einstök heimili og heil byggðarlög.
Eitt af þeim heimilum var Ábær í Austurdal, en
þar eru há fjöll og heiðar á tvo vegu, en að vest-
an og norðan er Jökulsá eystri og Ábæjará, sem
ei þverá norðan Áhæjar, er fellur í Jökulsá og
verður oft ófær, jafnvel vikum saman.
Guðmundur á Ábæ, sem áður er getið, var
síórbóndi og hafði mikið umleikis. Hann hafði
r
fé silt á vorin norðan Abæjarár og þótti því illt
að geta ekki vitjað þess, er áin var ófær. Það
hefir líklega verið fyrir 1850, sem Guðmundur
réðist í að setja kláfferju á Ábæjará, en þótti hún
ei frá leið ófullnægjandi og byggði í hennar
slað brú á ána. líklega einhvern tíma á árunum
inilli 1850—60. Brúarviðinn fékk hann á Akur-
eyri. Guðmundur dró viðinn á ísum langt fram
í Eyjafjörð vestanverðan, en þaðan á hjarni yfir
öræfin milli Eyjafjarðar og Austurdals í Skaga-
firði. Komu þeir Guðmundur og menn hans ofan
í Austurdalinn fyrir framan Ábæ. Þótti þetta,
sem var, einstakt afrek, og að Guðmundur ætti
fáa sína líka. Brú þessi var göngubrú og fjárbrú
en einnig fyrir hesta, ef gætni var viðhöfð. Þótti
hún hin mesta samgöngubót, þótt fáir nytu henn-
ar fremst fram í dal. En Guðmundur lét ekki þar
slaðar numið. Kláfferjuna flutti hann og setti á
Jökulsá eystri undan Skatastöðum. Hefir kláf-
ferja verið þar síðan og verður vafalaust, þar til
brú kemur þar á ána, svo sem nú er fyrirhugað,
og leysir kláfferjuna af hólmi.
Þessar framkvæmdir Guðmundar voru ein-
stæðar og stórmerkileg viðbrögð eins manns á
þeim tíma til að rjúfa einangrun og opna nýjar
samgönguleiðir.
Guðmundur á Ábæ var fæddur á Mælifelli í
Skagafirði 13. september 1792. Dáinn að Ábæ
24. júlí 1873. Hann er merkilegur frumherji í
samgöngumálum Skagfirðinga, sem ekki má
gleymast. En tíminn var enn ekki kominn til að
hefjast handa að fordæmi Guðmundar á Ábæ.
Það var ekki fyrr en árið eftir, að Guðmundur á
Ábæ safnaðist til feðra sinna, að sú alda reis í
Skagafirði, er gjörði Skagfirðinga undir for-
ustu sýslunefndar Skagafjarðarsýslu að braut-
lyðjendum í brúarbyggingum hér á landi. Skal
nú sagt nokkuð frá því.
Árið 1874 var haldin minningarhátíð um þús-
und ára byggingu Islands, og jafnframt gekk hér
t gildi stjórnarskrá, er veitti þjóðinni vald yfir
fjármálum sínum og öðrum sérmálefnum. Þetta
hvorttveggja varð til þess, að það var því líkast,
að þjóðin vaknaði af svefni. Menn fundu, að ný
verkefni biðu, og að nú þyrfti að hefjast handa.
í mörgum héruðum voru gjörðar samþykktir
um ýmislegt, er horfði til bóta og koma átti í
framkvæmd með almennum samskotum. Víðast
féll þetta fljótlega niður, sökum þess að áhugi al-
mennings dofnaði, er frá leið, og þá brást sam-
skotaféð, sem átti að standa undir umbótunum.
í Skagafirði var þetta tekið öðrum og haldbetri
tökum.
Á þjóðhátíðinni, sem Skagfirðingar héldu á
Reynistað sumarið 1874, kom fram í ræðum
manna eins og víða annars staðar sterk hreyfing
um að hefjast handa. I því sambandi mun Egg-
ert Briem sýslumaður og einhverjir fleiri hafa
vikið að því, hver nauðsyn væri á að brúa verstu
manndrápsárnar í sýslunni. Um haustið, þann 8.
ektóber 1874, kom sýslunefnd Skagafjarðarsýslu
saman á Reynistað á fyrsta fund sinn. Á þessum
fyrsta fundi mættu aðeins 7 sýslunefndarmenn
auk sýslumanns, en 5 voru fjarverandi. Þrátt
fyrir það gjörðu þeir þá einstæðu samþykkt, að
sýslunefndin vinni að því að brúa hættulegustu
árnar í sýslunni, og voru þar sérstaklega tilnefnd-
ar Gönguskarðsá, Kolbeinsdalsá og Valagilsá.
Jafnframt ákvað sýslunefndin að leggja á sýslu-
búa árlegt gjald á hvert jarðarhundrað og hvert
lausafjárhundrað í sýslunni til þess að standa
undir byggingarkostnaðinum, og skyldi sýslu-
maður innheimta það með þinggjöldum á mann-
talsþingum.
Gjald þetta, sem var kallað brúargjald, var
síðar smáhækkað, er fram liðu stundir. Brúar-
gjaldinu var ætlað að bera kostnaðinn við efnis-
kaup og smíði brúnna, en þær sveitir, sem höfðu
mest hagræði af brúnni, áttu að leggja fram alla
aðra vinnu á sinn kostnað, svo sem flutning á
efni, aðstoð við brúarsmíðið, byggingu brúar-
stöpla, ruðning að brúnni o. s. frv. Venjulega
mun ekki hafa verið veitt fé úr Brúarsjóði, nema
fyrir lægju fullnægjandi vinnuloforð frá hlutað-
eigandi hreppum eða byggðarlögum.
Sýslunefndin ákvað, að Gönguskarðsá skyldi
fyrst brúuð, en hún hafði þá það sem af var öld-
inni drepið nokkuð á annan iug manna, og var
talin ein hin mannskæðasta í sýslunni. Sýslu-
nefnd kaus sýslunefndarmennina Ólaf Sigurðs-
son umboðrmann í Ási og Þorleif Jónsson hrepp-
stjóra á Reykjum til að hafa umsjón með bygg-
ingu Gönguskarðsárbrúar. Gönguskarðsárbrúin
var byggð sumarið 1875, og var að ég hygg
fyrsta brúin á landinu, sem byggð var fyrir alla
abnenna umferð, þ. e. ríðandi menn og klyfja-
hesta. Brúin var úr tré, því að annað efni kunnu
þá engir hérlendir menn að notfæra sér iil brú-
argerðar.
Einar Guðmundsson, þáver. alþm. á Hraun-
um, mun hafa annað hvort smíðað brúna eða
sagt fyrir um smíði hennar, en hann og Tryggvi
Gunnarsson, síðar bankastjóri, urðu brautryðj-
endur í brúarsmíði hér á landi.
Á næstu 25 árum eru brúarbyggingar undir-
búnar og brýr byggðar sem hér segir:
Á árunum 1879—80 er byggð brú á Kolbeins-
clalsá. Árið 1881 á Hjaltadalsá. Árið 1882 á
Valagilsá. Árið 1886 á Grafará. Árið 1890 á
Hofsá á Höfðaströnd. Árið 1894 á Héraðsvötn
eyslri. Árið 1896 á Fljótaá. Árið 1898 á Jökulsá
vestari. Árið 1900 göngubrú á Svartá.
Skagafjarðarsýsla byggði þannig á 25 árum
9 all-stórar brýr, eingöngu fyrir eigið fé, og eina
stórbrú, Héraðsvatnabrúna, en til hennar fékkst
nokkur styrkur úr landssjóði.
Flestar þessar brýr varð Skagafjarðarsýsla að
láta endurbyggja úr tré á fyrstu tugum tuttug-
ustu aldarinnar. Brýrnar, sem bifreiðarnar renna
nú daglega yfir, eru því margar hverjar sú 3ja
í röðinni, allar byggðar á sömu slóðum. Þess má
geta, að fyrstu brýrnar, sem byggðar voru í öðr-
um landshlulum, þegar brúin á Jökulsá í Dal er
frátalin, voru þessar: Á Austurlandi, brúin á Ey-
vindará, byggð árið 1878 fyrir gjafafé. í Þing-
cyjarsýslu, á Skjálfandafljóti 1882, ríkisfé. í
Borgarfirði, á Barnafossi 1890, samskotafé. Á
Suðurlandi, á Ölfusá 1891, ríkisfé.
Um aldamótin 1900, þegar Skagfirðingar höfðu
brúað flestar illfærustu ár sýslunnar með því að
leggja á sig árleg gjöld í Brúarsjóð ásamt sjálf-
boðavinnu og framlögum hreppanna var ennþá
engin íeljandi brú íil í mörgum héruðum.
Það er sagv, að miklu valdi sá, er upphafinu
veldur. Það er því ástæða iil að minnast þeirra,
er lögðu grundvöllinn að þessu brautryðjenda-
starfi með samþykkt sýslunefndarinnar 8. okt.
1874, en þeir voru þessir:
1. Eggert Briem sýslumaður, oddviti sýslu-
nefndarinnar og stórbóndi á Reynistað, f. 1811,
d. 1894. Meðal margra merkra barna hans var
Páll Briem amtmaður, faðir Kristins Briems
kaupm. á Sauðárkrók.
2. Jón Blöndal kaupfélagsstjóri Grafarósi,
f. 1825, d. 1878, þáverandi alþm. Skagfirðinga
og sýslunefndarmaður Hofshrepps, föðurbróðir
Kristjáns Blöndals póstafgreiðslumanns á Sauð-
árkróki, föður Valgarðs Blöndals afgreiðslum. á
Sauðárkrók.
3. Friðrik Níelsson, f. 1824, d. 1887, bóndi
í Neðra-Ási í Hjaltadal og sýslunefndarmaður
Hólahrepps. Meðal barna hans var Guðrún, kona
Gísla Sigmundssonar bónda á Ljótsstöðum og
móðir Pálínu konu Jóns Björnssonar smiðs og
fyrrv. bónda á Ljótsstöðum.
4. Björn Pétursson, f. 1834, d. 1922, bóndi á
Hofstöðum og sýslunefndarm. Viðvíkurhrepps.
Meðal barna hans voru frú Kristín Briem á
Sauðárkrók og Pálína húsfreyja á Syðri-Brekk-