Íslendingur - 08.08.1958, Blaðsíða 5

Föstudagur 8. ágúst 1958
ÍSLENDINGUR
5
Rogalandsbréf :
Samvinna og einstaklingsfram-
fak hlið við hlið
Sandnes er smábær á Jaðri, j leigði 3 gufuskip til ferðar inn í
heldur minni en Akureyri. Er bær-j fjörðu daglangt. Af nesti, sem
inn kunnur fyrir dugnað íbúanna þurfti að sjá fyrir, var nefnt: 1500
og athafnasemi. Situr hann nokk- kg. af lapskássu, 12000 sneiðar af
uð fyrir viðskiptum við fólk á smurðu brauði, 8000 kramarhús
af mjólkurís og 4000 flöskur af
gosdrykkjum!
Þetta er nú sagt aðeins til gam-
ans. En hitt er alvara, að fiðkynn-
ing við svona fyrirtæki í litlum
bæ og viðkynning við svona smá-
bæ, vekur til sárrar hugsunar um
það, að í engum bæ hliðstæðum
á íslandi skuli þrífast neinn ein-
staklingsrekstur og athafnalíf,
sem neitt verulega fer fyrir. Ekk-
ert virðist þrífast með fyrirferð
nema kaupfélögin. Enginn efar
nytsemi þeirra og nauðsyn og
allra samvinnufyrirtækj a. En er
það til hollustu og heilla, að svo
sé punktum og basta og ekkert
nema smáhokur utan þeirra?
Hugsum okkur Akureyri, stærri
en Sandnes, og Selfoss, þó minni
sé, sem horfir álíka við viðskipt-
um við allt Suðurland eins og
Sandnes við Jaðri. Er ekki „eitt-
hvað vitlaust einhvers staðar
samt“, eins og sagt var einu sinni
á Akureyri. Og væri ekki svona,
eða tilsvarandi fyrirtæki og
þeirra Oglænds-bræðra, brota-
laust drepið á íslandi, þó að menn
hér telji slíkt framtak gott og gilt?
Þó rætt sé við fólk í Sandnesi,
verður þess aldrei vart, að það líti
á Oglændsfyrirtækin sem neitt
hræðilegt auðvald. Sandnesbúar
eru stoltir af þeim.
Nóg um þetta. Skal aðeins að
lokum nefna, að Oglænd hefir ein
hver viðskipti við ísland, selur
t.d. efni og hluta í reiðhjól til
Fálkans á Laugavegi, og Sigurð-
ur Öglænd brá sér til íslands hér
um árið til þess að „athuga lands-
lagið og hitt“, — með Haraldi í
Fálkanum.
Á Jaðri 29. júní 1958.
Árni G. Eylands.
EYBA
mann, þar sem Enna lét tvo hljóm-
strauma með tvísöngsbili kvíslast.
gegnum allar lagbreytingarnar,!
endilangt. Leikhúsið glumdi af
löifalofi. Allir voru hugfangnir
eftir arnsúg þessa hressandi, tunSu •
Jaðri, svo að höfuðborg Roga-
lands, Stavanger, hefir hitann í
haldinu, þar sem Sandnes er, um
verðlag o. fl. Jafnvel ekki ótítt, að
fólk frá Stavangri skreppi til
Sandness til að verzla og gera
hagstæðari kaup en völ er á heima
fyrir.
Fjölbyggður hreppur liggur að
Sandnesi á alla vegu, Höyland, en
þar eru íbúar um 16 þúsund. Á
Sandnesi eru mjög vel stunduð
samvinnufyrirtæki, sum sem úti-
bú frá aðalsamvinnustofnunum
Rogalandsbænda í Stavangri. Má
þar til nefna bæði Fellesköp og
Fellessælg. Þó eru aðalstöðvar
eggjasölusamlagsins í Rogalandi
í Sandnesi, öflugt kaupfélag Höy-
lands-búa, o. s. frv. En við hlið
þessara samvinnufyrirtækja þrífst
annað atvinnulíf prýðilega. Lengi
var Sandnes mest kunnugt fyrir
tigulsteinagerð og leirker, því að
leirnámur eru þar miklar. Enn
stendur þessi iðnaður með þeim
blóma, sem nýir byggingahættir
leyfa.
Fyrir 90 árum hóf bóndamað-
ur frá nágrenni Sandness að
verzla í bænum. Synir hans tóku
við, og nú sonasynir. Fyrirtæki
þeirra er nú kunnugt um allan
Noreg og raunar miklu víðar. Það
er firmaS Jónas Öglœnd. Athafn-
ir þessa fyrirtækis falla nú í tvo
farvegi. Það er hjólhestaverk-
smiðja og fatagerð, og svo verzl-
anir í sambandi við þessa fram-
leiðslu. Þess var nýlega getið, að
Óglænd-fyrirtækin og starfsfólk
þeirra greiddi 65% af öllum út-
svörum bæjarins. Auk þess bera
þessi fyrirtæki drjúgan þunga af
útsvörunum í Höylandshreppi,
því að margt starfsmanna hjá Ög-
lænd býr þar, þar á meðal Ög-
lændsbræðurnir, Jónas og Sig-
urður, sem nú eru aðalforstjórar
fyrirtækisins, og sjálfsagt bera
þeir drjúgt útsvar.
Ég nefndi, að Sandnes væri vel
stæður bær, en ekki virðast svona
fyrirtæki vera svo hrjáð af álög-
um, að þau geti ekki þrifizt þess
vegna. Stjórn bæjarins virðist
telja bænum hollast að búa svo
að slíkum aðilum, sem hér eiga í
hlut, að hagur þeirra geti blómg-
ast. Og svo verður forsjá og hag-
sýni gagnkvæm. Nýlega gaf Ög-
lænds 50 þús. kr. til þess að bær-
inn gæti komið sér upp sundlaug,
og starfsfólk i verksmiðjum fyrir-
tækisins bætti við 14 þúsund kr.
Til dæmis um það, hvað fer
fyrir svona fyrirtæki í litlum bæ,
vil ég segja frá því, er „Öglænds-
fjölskyldan“, eins og það var kall-
að í blöðunum, tók sér einn frí-
dag nú nýlega:
Um 2000 manns, allt starfslið
við fyrirtækin og fj ölskyldur þess,
BRAG
(Eftirfarandi grein birtist í bla'ðinu
„Þjóffstefna“ 22. júní 1916, undirrit-
uff dulnefninu Glúmur. Var þaff ætlan
margra, aff hinn rétti höfundur væri
Einar Benediktsson skáld. Þar sem nú
á tímum er mjög deilt um form Ijóða,
rím og rímleysur, gæti grein þessi orff-
ið til nokkurs fróðleiks, og er hún því
hirt liér.)
Ef nýi tíminn, sem er að koma
með breytingar og byltingar yfir
kristnu siðmenninguna á að gera
sín vart hér, með endurreisn þjóð-
ernisræktar vorrar og þekkingar
á auðæfum lands vors, fornsögu
og tungu til stofnunar sérstakri,
sjálfstæðri íslenzkri þjóð, þá mun
eitt hið fyrsta, sem vísindi vor og
listir vinna, verða það, að hefja í
gildi það, sem vér einir eigum
fram yfir aðra.
Allt virðist nú einnig stefna í
þá átt, að orðlistin verði metin
hátt yfir allar aðrar listir og því
liærra, sem hámenning nær dýpra
niður til fjöldans. En hjá engri
þjóð mun tiltölulega bera meira á
þessu heldur en hjá íslendingum
framtímans, vegna þess að þeir
eru fæddir til þess að kunngera og
endurþýða hugtök norrænu forn-
menningarinnar öllum þeim lestr-
arlieimi, er mælir og skilur niðja-
mál norrænunnar, en það er allur
germanski og engilsaxneski heim-
urinn að ótöldum öllum Norður-
löndum og má því segja að þar
eiga íslenzk málvísindi vísa á-
heyrendur hjá mestum hluta sið-
aðra jarðarbúa, þegar vér vökn-
um til þess, að þekkja oss sjálfa
og vora eigin arfleifð.
Eins og það hljómbil, sem kall-
ast tvísöngur, er eign vor einna í
söng, eins er ríman og rímnalag-
ið sérstaklegt fyrir oss. Hvort-
tveggja þetta er dýrmætt, sem
grundvöllur nýrrar, göfgaðrar
listar í tónum og máli hjá oss. Ég
man t. d. eftir forspili fyrir Hall-
freði vandræðaskáldi eftir Drach-
hljóms frá íslenzku dala- og fjalla-
lífi. Á sama hátt mætti hefja oss
sjálfa til að unna voru eigin þjóð-
arlífi og þjóðarlist, skrautklæddri (
eftir nútíma sið og með allri þeirri |
þekking, sem vér getum numið af
reynslu heimsins eins og aðrir, —
svo framarlega sem menn hætta
að svæfa hver annan með móður-
sjúku haugahóli fyrir viðvanings-
verk og framhleypnar tilraunir
þeirra, sem óhæfir eru eða ólærð-
ir eru í erfiðustu grein allra vís-
inda og allra lista, tónskáldskapn-
um.
Einn gimsteinn, sem vér einir
eigum fram yfir allar heimsþjóð-
ir, er stuðlagáfan, kenndin á setn-
ing þess ríms, sem á útlendu máli
er kallað bókstafarím. Ég leyfi
mér að kalla þessa rímvísi þjóðar
vorrar brageyra og skal skýra
nánar, með nokkrum orðum, hvað
þetta nafn á hér að merkja.
í öllum stíl, mælsku og spak-
mælum á þeim tungumálum
heimsins, að minnsta kosti, sem
ættuð eru við norrænuna, er
stuðlun beitt jafnaðarlega til þess
að fegra og styrkja mál eða gera
það minnisstætt. Einnig hafa
mörg útlend skáld síðari tíma
reynt að stuðla hendingar, en hafi
það tekizt, þá hefir það verið af
tilviljun, því að brageyra er
hvergi til nú nema hjá íslending-
um. Bæði Grundtvig gamli og
Ingemann reyndu að stuðla rím-
að mál, en tókst illa og verða
stuðlar þeirra kátlegir þegar ís-
lendingar lesa. Edgar Poe stuðlar
og gerir það rétt í fagra kvæðinu
„Annabel Lee“, þar sem hann seg-
ir:
„For the moon never beams
without bringing me dreams
of the beautiful Annabel Lee.“
En slíkt er fágætt og kemur þá
líklega helzt fyrir hjá hámenntuð-
um stílskáldum Engilsaxa.
Allur meginþorri íslendinga á
brageyra sitt ennþá ófalsað og
hreint. En á síðustu tímum ber
allmikið á því, einkum í Reykja-
vik, að þessi gáfa er að glatast hjá
þjóðinni og eru til skáld hjá oss,
sem ekki hafa átt tryggt brageyra.
Er kunnastur þeirra allra Grímur
Thomsen, sem var þó að flestu
leyti svo ágætlega vandur að öllu
bundnu máli og fegurðarnæmur.
Allir þekkja vísuorðin: „Fyrir
Limafirði liggja langskip fagur-
lega búin“. Þar er fyrri hending-
in rangstuðluð og þarf ekki að
nefna hér fleiri dæmi frá þessum
höfundi. Það er líka sagt um Pál
gamla Melsted söguritara að hann
hafi vantað brageyra, en lítið mun
finnast eftir hann rímað, nema
stúdentavísur frá Hafnarárunum,
en þær eru að vísu rangstuðlaðar.
Hjá einu skáldi furðaði mig að
finna rangsetta stuðla en það var
Þorsteinn heitinn Erlingsson, og
man ég eftir því í erfiljóðum ein-
um fyrir nokkrum árum.
Með málskemmd þeirri, er auk-
izt hefir hröðum skrefum síðan
réttritun blaðamanna komst á og
aðrar tilraunir til þess að hringla
frá hinu spaklega, djúpsæja og
holla grundvallarboði Konráðs
Gíslasonar um ritun íslenzkrar
.Eftir framburði, þó svo
að ekki komi í bága við uppruna“
— hefir tungan spillzt mjög, eink-
um hér í Reykjavík, og kemur
ekki sjaldan fyrir að unglingar,
sem komnir eru undir fermingu,
fella úr hneigingar nafnorða,
beygja sagnir vitlaust, láta for-
setningar stjórna röngum föllum
o. s. frv., auk þess, sem fláfram-
burðurinn og linun samhljóðenda
er einatt hryllileg. — Þessi ung-
menni, sem nú eru að vaxa upp,
hafa víst fæst heyrt talað um það,
að af allri málsmenning vorri,
ætti sérstaklega rímvísi vor á
bundiö mál, sem vér eigum fram
yfir aðra, að haldast í heiðri. En
þetta er því hættulegra, sem höf-
uðstaðarbúarnir og bæjarbúarnir
eiga sjálfsagt meiru að ráða um
þjóöarreisn vora í framtímanum
heldur en dreiföu héraðsbúarnir
og bæjarbúarnir úti um land og
því ranglátara sem uppvaxandi
kynslóðin í Reykjavík ann landi
sínu fullt svo vel sem aðrir ís-
lendingar, en ætti á hinn bóginn
að eiga mikið greiðari aðgang að
málsmenning lieldur en aörir
landsmenn, þar sem minna er
kostaÖ og varið til almennra
námsstofnana.
Stuðlasetning verður bezt num-
in með því að gjöra sér ljóst fyrst,
að þetta einkennilega norræna
rím, sem má teljast grundvöllur
skáldformsins frá elztu tímum
feðra vorra, kemur fram í tveim
áherzlusamstöfum tveggja orða og
á þetta vafalaust skylt við þann
sérstakleik norrænunnar að á-
herzlan liggur ætíð á fyrsta orðs-
atkvæði. í þessari mynd hefir
stuðlasetningin gengið í arf til
annarra niðjatungna norrænunn-
ar og er óspart höfð þar í mál-
tækjum, fyrirsögnum og jafnvel
í auglýsingum. En sem alltaf er
einhver þróttur og eitthvert minn-
ingarafl í þessu meginrími vors
forna feöramáls.
Ég vil kalla þessa samstæðu
setning stuðla frumstuðlun og
gildir um þá sú meginregla, að
allar íslenzkar hendingar eru rétt
stuðlaÖar, standi þeir saman á
tveimur síðustu stuðlaatkvæðum í
vísuorði.
Vegna stuðlalögmálsins er brag-
fótafjöldi vísnahendinga í ís-
lenzku takmarkaöur. Gildir alveg
sama hvernig bragfóturinn sjálfur
er byggður og má engin hending
hafa fleiri en fimm fullkomna
bragfætur, en minnst tvo. Spurn-
ingin um stuðlasetning kemur
auðvitað ekki fram í tvífættum
vísuorðum og í þrífættum vísu-
orðum má stuðla á alla þrjá vegu,
en að öðru leyti gildir sú regla,
utan frumstuðlunar, að annar
stuðullinn er bundinn við ákveð-
inn bragfót, en hinn má setja hvar
sem vill. í fjórfættri hending skal
annar stuðullinn jafnan vera í
næst síðasta bragfæti, en í fimm-
fættri í þriðja bragfæti, að telja
frá vísuorös enda.
FrumstuSIun, eða bundinn
stuðull eftir bragfótafjölda samkv.
því, sem nú hefir verið sagt, er
auðlært lögmál og að vísu sjálf-
numið af flestum íslendingum,
svo er ennþá fyrir að þakka. En
þeir sem kynnu að hafa tapaÖ
glöggleika og næmi eyrans fyrir
þessu höfuðboði íslenzkrar ljóð-
listar, geta alltaf leiðrétt sjálfa sig
eftir hinni ofanskráðu einföldu
reglu.
Þess mætti geta að oft er ekki
nema einn stuöull í hendingum og
er þá í sjálfu sér ekki rétt að nefna
stuöul þann höfuðstaf er fylgir í
næsta erindi, heldur virðist eiga
að líta svo á, sem báðar hending-
arnar til samans séu eitt langt
vísuorð bundið við stuðlalögmál-
ið. En það er alltítt í íslenzkum
skáldskap og víða mjög fagurt, er
stuðluð hending stendur ein án
eftirfarandi höfuðstafs, og finnst
mér sem þessi stuðlun muni eiga
að rekja ætt sína til frumstuðlun-
ar, þar sem kraftur og gildi þessa
norræna rímforms kemur máttug-
ast fram og nánast innsta eöli og
kjarna norrænu málsbyggingar-
innar.
Er ekki kominn tími til þess að
ungmennum íslands sé kennt í
skólunum það allra helzta, sem
lýtur að bragfræöi? Tungumál
vort er svo dýrt og forn skáld-
mennt vor svo fræg um allan heim,
að ekki viröist fjarri sanni að
þetta mólefni væri nokkuÖ athug-
að. Löghlýðnin við frumreglur
rímlistar vorrar er á góðum vegi
til glötunar hjá ýmsum íslenzkum
mönnum. Er ekki tíminn kominn
til þess að taka þar í strenginn?
Á sjúkrahúsi einu í Pittsburg
er œtlast til þess, að hjúkrunar-
konurnar leggi seðil með tillögum
um endurbœtur, sem þcer kunna
að vilja gera þar á einu eða öðru,
í þar til gerðan kassa.
Ein tillagan hljóðaði svo: Mœli
með því, að ráðnir verði yngri
lœknar að sjúkrahúsinu.