Íslendingur - 18.12.1986, Page 9

3slcudu\0ur
FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1986
FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1986
Jðlcudiwour
Útgelandi: Islendjngur hf.
AbyrgOarmaður: Stefán Sigtryggsson
Auglýsingastjóri: Einar Hafberg
Ritstjórn, simi: 21501
Augtýsingar, simi: 21500
Auglýsingaveró: Kr. 300 dálksm.
Setning og filmuvinna: Prentsmiöja Björns Jónssonar
Prentun: Dagsprent
Jól
Undirbúningur fyrir Ijóssins hátíð hefur nú náð
hámarki og flestir keppa við límann, sem þó virðisl
alla sigra að lokum. Þessi keppinaulur veldur okkur
sannarlega miklum erjiðleikum á þessum desember-
dögum þegar allt á að gera. Við fyllumst ofurkappi
og reynum að Jramkvœma margra mánaða loforð á
skömmum tíma. Oft virðist sem á þessum síðustu
vikum fyrir jól gleymist hin eiginlega merkingþeirra
og allt snúist um efnahagslegt sjáljstœði okkar og
getu til þess að gera sem mest og best í ejhahagslegu
tilliti.
Jólahátíðin, sem haldin er til þess að minnasl
atburðar sem gerðist fyrir tvöþúsund árum síðan í
landinu helga, hejúr hlotið mun víðtœkari merkingu í
hugum okkar íslendinga. Við skynjum þessa Ijóssins I
hátíð í trúarlegri merkingu en jafnframt hejúr
skammdegið með sínum drunga gefið Ijósinu hlut-
lœgari merkingu, þvijólin boða okkur einnig að dag
tekur að lengja á ný og langir skuggar sem myndast á
þessum árstíma Jára að styttast. Það er Júll ástœða
Jýrir okkur að gleðjasl á þessum hátíðisdögum og
Jágna komú nýs árs.
Nú hafa tekist markverðir kjarasamningar íþessu
landi, sem eiga að fcera þeim sem lœgstu launin hajá
mikla breytingu og þeirra áhrifa gœtir einnig hjá
þeim sem verða að styðjast við tryggingabœlur.
Við höjúm búið við nokkuð stöðugt ejhahagslíj á
þessu ári, sem gejúr ákveðinfyrirheit ef veler að verki
staðið. Við höjúm sem þjóð mikil tœkifœri tilþess að
lija góðu liji. Mikilsvert er að átta sig áþví og reyna
að móta stefnuna tiljramtíðar. Þegar litið er til baka
virðist tíminn hajá Jlogið hratt, en ojt virðist
mönnum nœgur tími Jramundan, aldamót verða þó
kominn áður en hœgt verður aðgera sér nokkra grein
fyrir því og við geysumst inn í tuttugustu og Jýrstu
öldina. En hver verður stejha okkar og hver verða
markmið okkar á komandi árum?
Reynt hejúr verið að spá íþróun mannlijs til alda-
móta og reynt hejúr verið áð glöggvasig áþvíhvernig
íbúajjöldi, byggðamál og alvinnuhœttir breytist.
Ljóst er að ákveðnar breytingar eru Jramundan á
öllum þessum sviðum og því ajár mikilvægt að gera
sér grein Jýrir því hvernig mál þróast. Markmið
okkar hlýtur að vera það að ejla hér atvinnu- og
menningarlíf og að hér skapíst traust samjélag sem
geti tryggt þegnum þessa lands öryggi og velferð.
Leiðir að þessu marki eru ekki einjaldar og það er
mikilvœgt að missa ekki sjónar á langtíma
markmiðum sem þessum í dœgurþrasinu, sem oft
virðist ná þeim tökum á umræðunni að verða
húsbóndi á heimili stjórnenda.
Margir setja sér markmið við hver áramót til að
keppa að og gera jajhjramt upp reikninga við það
gamla. Þessi mannlegi þáttur er mikils virði og því
sjáljsagt að hvetja menn til þess að gera slíkt. Fátt
sameinar Jjölskyldur, vini og venslamenn meira en
jólahátíðin og undirbúhingur tengdur henni góðar
óskir og þakklœti einkenna kveðju manna og
handtök verða þéttari og innilegri en á öðrum árs-
tímum. Jólin kalla sannarlega Jram það besta í
hverjum manni. Engin getur verið ósnortin af návist
jólanna.
Blaðið óskar lesendum sínum gleðilegrar jóla-
hátíðar og farsældar á ko,mandi ári.
sjs
í september sl. gaf Almenna Bókafélagið út fyrstu
þrjú bindin í væntanlegri heildarútgáfu á verkum
Sigurðar Nordals. Forlagið hefur góðfúslega veitt
íslendingi leyfi til að birta þá bókarþætti sem hér
fara á eftir, en málfar, stíll og frjó hugsun Siguröar
Nordals veldur því að bækur þessar eiga fullt erindi
í jólapakka landsmanna.
Formáli
Hinn fjórtánda september, á aldarafmæli Sigurðar Nordals, koma út
fyrstu bindin í fyrirhugaðri heildarútgáfu verka hans. í þessum fyrsta
áfanga útgáfunnar ent þrjú bindi ritgerða, sem hlotið hafa heitið
Mannlýsingar. Er nauðsynlegt að gera í upphafi nokkra grein bæði
fyrir útgáfunni í heild og þeim flokki hennar, sem nú kemur út.
Rithöfundarferill Sigurðar Nordals var langur og verk hans bæði
fjölþætt að efni og mikil að vöxtum. Fyrstu prentuðu verk hans,
kvæði og ritdómar, birtust árið 1909, er hann var 22 ára Hafnarstúdent,
en hin síðustu árið 1973, árið áður en hann lézt, 21. september 1974.
Þótt enginn kostur sé a'ð gera hér grein fyrir verkum hans í ein-
stökum atriðum, er rétt að draga fram megináfanga í starfi hans sem
rithöfundar og fræðimanns til glöggvunar fyrir lesendur ritverka
hans nú. Skipta má þessum langa ritferli í þrjú megintímabil. Hið
fyrsta eru náms- og þroskaárin erlendis, frá því hann sigldi til Hafnar
árið 1906 og þar til hann kom alkominn til íslands aftur tólf árum
síðar til þess að taka við prófessorsembætti í íslenzkum bókmenntum
við Háskólann haustið 1918. Þegar á þessum árum mótast þeir þrír
höfuðþættir, -sem setja svip sinn á öll ritverk hans síðan: íslenzk
fræði, heimspeki og skáldskapur. í fræðigrein sinni Iauk hann meistara-
prófi 1912 og doktorsprófi 1914 með riti um Ólafs sögu helga, og
skömmu eftir heimkomuna birtist bók hans um Snorra Sturluson. Að
loknu doktorsprófi hlaut hann styrk af sjóði Hannesar Árnasonar og
varði honum til að lesa heimspeki næstu þrjú árin og dvaldist á þeim
árum í Danmörku, Berlín og Oxford. Árangur þess kom m.ai fram í
fyrirlestrunum Einlyndi og marglyndi, sem hann flutti í Reykjavík
veturinn 1918-19. Loks fékkst hann við skáldskap bæði í bundnu og
óbundnu máli allt frá skólaárum, en Fornar ástir, þrr sem birtust bæði
smásögur og prósaljóð, komu út eftir heimkomuna árið 1919. Næstu
áratugina urðu störfin við háskólann og rannsóknir og útgáfur á sviði
íslenzkra bókmennta höfuðviðfangsefnið, þótt margra annarra grasa
kenni í ritum hans á þessu tímabili. Með árinu 1940 hefst nýtt skeið
ritstarfa, þar sem aftur er horfið í ríkara mæli að heimspekilegum við-
fangsefnum. Árið 1940 komu út fyrirlestrarnir um Líf og dauða,
íslenzk menning 1942 og leikritið Uppstigning 1946. Gætir sömu fjöl-
breytni í ritverkum hans allt til æviloka.
Þegar haft er í huga, að rit Sigurðar Nordals eru samin á meira en
sex áratuga skeiði og þar fara saman langar bækur og mikill fjöldi rit-
gerða og greina, hlýtur flokkun þeirra og niðurröðun í heildarútgáfu
að vera mikið álitamál. Þótt margt af þessu efni falli eðlilega í ákveðna
efnisflokka, er hitt ekki síður algengt, að í sömu ritsmíð sé fjallað um
málefni eða menn frá fleiri sjónarmiðum, t.d. bókmenntalegum,
heimspekilegum eða menningarsögulegum. Þannig getur enginn
efnisflokkur orðið tæmandi um það, sem Sigurður Nordal hafði um
hann að segja, heldur mynda ritverk hans öll heild, þar sem hver
þáttur er öðrum samofinn. Þrátt fyrir þann vanda, sem í þessu felst,
hefur sá kostur verið tekinn að flokka ritverkin í nokkra höfuðefnis-
flokka án tillits til aldurs, en reyna síðan að raða einstökum verkum
í hverjum flokki eftir ritunartíma, eftir því sem tillit til efnisröðunar
hefur leyft. Þar sem efni fremur en aldursröð mun ráða mestu um
flokkun og niðurskipan, er lesendum því nauðsynlegt að gefa gaum
að ritunartíma, en hans verður ætíð getið í lok hvers verks. Ætlunin
er, að ritverkin verði gefin út i nokkrum meginflokkum, tvö til þrjú
bindi í hverjum flokki, og fylgi þeim heildarefnisyfirlit og nafnaskrá.
I lokin verða síðan væntanlega gerðar skrár og efnislyklar fyrir safnið
allt.
Nokkrum meginreglum verður reynt að fylgja varðandi frágang á
textum þessarar útgáfu. Stafsetning hefur verið samræmd, og er alls
staðar notuð sú stafsetning, sem kennd var hér á Iandi frá 1929 til
1973, en Sigurður Nordal átti mikinn þátt í mótun hennar og notaði
hana í öllum endurútgáfum eldri verka sinna. Að sjálfsögðu er haldið
þeim sérkennum, sem höfundur tamdi sér, svo sem að rita fornafnið
eg og sögnina hreifa eins og hér er sýnt. Yfirleitt er hér fylgt síðustu
útgáfu hvers verks, ef höfundur hefur sjálfur gengið frá henni til
prentunar. Þó hefur texti víðast verið borinn saman við fyrstu
prentun, og stöku sinnum er henni fylgt, ef betur hefur þótt fara eða
grunur leikið á um villur í síðari útgáfum. Greinarmerkjasetning
hefur ekki verið samræmd með sama hætti, en þó yfirleitt stuðzt við
þær reglur, sem Sigurður Nordal notaði sjálfur síðustu áratugi rit-
ferils síns. Um fyrirsagnir og kaflaskiptingu hefur í meginatriðum
verið fylgt þeim útgáfum, sem á hefur verið byggt.
Skýringum og athugasemdum af hálfu útgefenda hefur verið stillt
sem mést í hóf, og eru þær allar auðkenndar með skáletri. Einkum
hefur verið lögð áherzla á, að fram komi útkomutími hvers verks og
upplýsingar um tilefni, þar sem það á við. Jafnframt hefur verið stefnt
að því að taka með allar athugasemdir höfundar sjálfs úr formálum,
eftirmálum eða neðanmálsgreinum, nema þar sem þær eiga augljós-
lega ekki lengur erindi til lesenda.
Við útgáfu þessa fyrsta flokks ritverka Sigurðar Nordals, Mannlýs-
inga I-III, hefur bæði um nafn og efnisval verið höfð hliðsjón af öðru
bindi Áfanga, Svipum. í eftirmála þess segist Sigurður hafa ætlað sér
að gefa því nafnið Mannlýsingar, þótt Svipir yrðu síðan ofan á. Fyrir
svo stórt safn sem þetta eru Mannlýsingar þó betra heiti, en Svipir
hafa orðið fyrir valinu sem nafn á síðasta bindinu. Flestar veigamestu
ritgerðirnar í þessum flokki fjalla um höfuðskáld og ritsnillinga
íslendinga fyrr og síðar, en auk þess er hér saman kominn fjöldi
annarra greina, einkum um samtíðarmenn Sigurðar. Rauði þráður-
inn í þeim öllum er lýsing á þeim einstaklingum, sem um er ritað,
örlögum þeirra, lífsskoðun og þroska. Þess vegna hefur til að mynda
SIGURÐUR NORDAL:
M ANNLÝSIN GAR
bókin um Snorra Sturluson verið tekin með í þennan flokk fremur en
með ritum um bókmenntasögu, þótt mikið af efni hennar hefði átt
þar heima. Kjarni bókarinnar er lýsing á manninum Snorra Sturlu-
syni, en sá hluti hennar var ritaður veturinn 1915-16 og því elzta
efnið í þessum flokki, ef frá er talin minningargrein um Steinunni,
fóstru Sigurðar, sem birtist haustið 1915, en hún er í þriðja bindi
flokksins.
Annað efni í þessu fyrsta bindi Mannlýsinga eru greinar um menn,
er uppi voru á landnámsöld og allt fram til hinnar sautjándu. Er þeim
að mestu raðað eftir aldri viðfangsefna, þótt byrjað sé á bókinni um
Snorra Sturluson, enda er hún ein nær tveir þriðju hlutar bindisins. Varð-
andi afstöðu sína til eldri ritgerða, sem síðar voru endurprentaðar, er
fróðlegt að rifja upp kafla úr eftirmála 2. bindis Áfanga, þar sem
Sigurður gerir nokkra grein fyrir því, hvaða ritgerðir hann hafi valið í
safnið. Þar segir meðal annars um þrjár greinar, sem birtar eru í
þessu fyrsta bindi Mannlýsinga:
Samt hef eg látið Völu-Stein og Átrúnað Egils Skallagrtinssonar fljóta
með, þótt nokkuð af efni beggja sé fléttað inn í Heiðinn dóm í fyrsla bindi
íslenzkrar menningar. En ígreinunum er öðruvísi á því lckið, og þær eru
einmitl þess hátlar áfangar í skilningi mínum á fornöld íslendinga, að eg
vildi ekki ganga fratn hjá þeim. Þær voru bæði mér og öðrum talsvert
nýstárlegar, þegar þær voru samdar og birtar, og mér er ekki nema
ánægja að vita, að sumt í þeim skuli nú þegar vera úrclt. Sama máli
gegnir um Björn úr Mörk. Sá skilningur hans og höfundar Njálu, sem
lýst er í greininni, var mér mikils virði, þegar hún var samin, þótt eg
væri þá miklu háðari eldri skoðunumen nokkurum árum síðar. Eg mundi
hafa kveðið öðruvísi að orði um sögusagnir og munnmæli, eftir að eg fór
aðfást við sjálfstæðar athuganir íslendinga sagna. En greinin þótti nógu
róttæk, þegar hún kom út, þó að ekki væri lengra farið, og eg vildi ekki
breyta henni nú að neinu ráði.
Síðust í þessu bindi er ritgerðin um Hallgrím Pétursson og Passíu-
sálmana, en hún kom út í bókarformi 1970 eða 55 árum eftir að fyrsti
kaflinn um Snorra Sturluson var ritaður. Er hún um leið síðasta meiri
háttar ritið, sem Sigurður Nordal lét frá sér fara, þá áttatíu og fjögurra
ára gamall.
Að lokum vil ég þakka þeim mörgu, sem lagt hafa útgáfu þessara
þriggja binda lið, en þeir eru fleiri en hér verða taldir. Er þar fyrst að
nefna samstarfsmenn mína í ritnefnd, sem unnið hafa ósleitilega að
undirbúningi og skipulagningu útgáfunnar, en Ólafur Pálmason hef-
ur átt drýgstan þátt í frágangi texta og lestri prþfarka. Auk þess hefur
Jóhannes Halldórsson lesið eina próförk af öllum bindunum. Haf-
steinn Guðmundsson hefur lagt á ráð um útlit bókanna og umbrot.
Almenna bókafélaginu ber að þakka áhuga á því, að útgáfan sé að
öllu leyti sem bezt úr garði gerð.
Jóhannes Nordal
Amljótur Ólafsson
Aldarminning
Arnljótur prestur Ólafsson kom svo mikið við sögu íslands og
íslenzkra mennta um sína daga, en var sjálfur svo svipmikill maður
og einkennilegur, að óviðurkvæmilegt væri að láta aldarafmælis
hans að engu getið. Enda er sá siður meira en hégómi að staldra við
á slíkum dögum og líta yfir ævi liðinna stónnenna. Það getur bæði
verið oss athvarf fjarri argaþrasi hverfandi stundar og um leið látið
viðburði samtímans birtast í ljósi nýrrar skilningar. - Reyndar var
síra Amljótur svo fjölþættur maður og mikilhæfur, að það er í
erfiðasta lagi að hneppa lýsingu hans í stutta blaðagrein. Enda skal
hér ekki brugðið upp neinni heildarmynd, aðeins reynt að rissa
fáeina drætti. Þekking mín og rúm blaðsins er hvort tveggja of tak-
markað til þess, að ráðizt verði í meira. En það er bót í máli, að í
smíðum er ævisaga síra Amljóts, eins og kunnugt er, og mun
honum þar verða lýst eftir öllum heimildum, sem kostur er á.
1
Óhætt er að segja, að síra Amljótur hafi á prestskaparárum sínum
(1863-1904) lifað svo fjölbreyttu og auðugu lífi, að fylla hefði mátt
ævi margra meðalmanna. Fyrir utan embættisstörf sín var hann
frömuður í sveitarstjóm og héraðsmálum, alþingismaður, rit-
höfundur, las allra manna mest, .jafnt erlend rit sem innlend og um
fjarskyld efni, bjó stórbúi, um eitt skeið á fjómm jörðum, og lifði
hinu fegursta og prýðilegasta heimilislífi með stórri fjölskyldu.
Fáum þeirra mörgu gesta, sem að garði bar og dáðust að hinum
höfðinglega og mikilhæfa presti, mun hafa dottið í hug, að þessi
maður hefði ekki náð takmarki sínu í lífinu. Og þó var því einmitt
svo farið. En um leið má bæta því við, að síra Amljótur komst það,
sem hann komst, meðal annars af því, að hann hafði hugsað miklu
hærra.
2
Síra Matthías hefur í Söguköflum sínum, og þó enn betur í ágætum
erfiljóðum, lýst Amljóti eins og hann kynntist honum 1856 í Kaup-
mannahöfn:
ísland - man eg enn þú sagöir,
á það mesta.herzlu lagðir -
á að hníga í saltan sjó,
eða spánnýtt endurrísa
öllum heimi til að lýsa,
ekkert minna nú er nóg.
Slíkur stórhugur fyrir þjóð sína og sjálfan sig bjó í þessum Hafnar-
stúdent. Það vom ekki draumórar tvítugs unglings, því að Am-
ljótur hafði þá þrjá um þrítugt. Enda ætlaði hann ekki að leiða þjóð-
ina eftir neinum flugstigum, heldur braut traustra verklegra og fjár-
hagslegra framfara. Hagfræði var háskólanám hans, og takmark
hans var vafalaust að verða mikill fjármálamaður. En skijningur
hans á auðnum var ekki smásálarlegur. Hann leit á hann sem „full-
nægjunægð allra andlegra og líkamlegra gæða". í Auöfræði sinni
hefur hann lýst framsókn mannsins frá nekt og fávísi til æðstu
menningar með skáldleguni móði, svo að minnir á hinn fræga
inngangskapítula Renan's í L'avenir de la science. Amljóturátti líka
kost á að vera með tignum mönnum og ferðast víða um Norður-
álfu. Hann var heimiliskennari hjá Blixen-Finecke barón og fór með
þeim feðgum suður í lönd, en seinna var hann í Fox-leiöangrinum
og kom þá til Englands og allt út til Grænlands. Sjóndeildarhringur
hans varð víðari en flestra Islendinga í þá daga, og allt, sem hann
heyrði og sá, fyllti hann vandlætingu og þrá til afreka, þegar hann
bar það saman við hag íslendinga.
Nú á dögum mun fáum finnast það hafa verið ýkjuhörð krafa til
lífsins, af svo mikilhæfum manni sem Amljótur var, þó að hann
vildi verða fjármálamaður á íslandi. Samt vildu forlögin ekki verða
við þeirri kröfu. Hann gat ekki Iokið prófi í hagfræði vegna
fjárskorts. Enda voru íslenzku fjármálin engin til. Hann Varð að lifa,
og hann settist í Prestaskólann og útskrifaðist þaðan fertugur. Inn
í stjómmál komst hann að vísu snemma, en varð þar fyrir miklum
vonbrigðum. Honum lenti þar fyrst sarnan við Jón Sigurðsson og
síðan Benedikt Sveinsson, og áhrif hans og gengi á þinginu urðu
aldrei í hlutfalli við gáfur hans. Eg get ekki stillt mig urn að taka orð-
rétta klausu upp úr ævisögu þeirri, sem Bjöm M. Ólsen hefur ritað
(Andvari 1906), af því að hún sýnir þetta svo Ijóslega: „Á þinginu
1881 mun gengi síra Amljóts hafa verið einna mest. Var hann þá
kosinn framsögumaður fjárlaganefndarinnar í neðri deild. A því
þingi stóð mikil deila um stofnun Lánsfélags og Landsbanka, og tal-
aði enginn um þau mál með jafnmikilli þekkingu og mælsku sem
síra Amljótur. Bæði málin féllu á þinginu, Lánsfélagið í efri deild,
én Landsbankinn í neðri deild." - Hinu er óþarft að lýsa, hvernig
gekk þegar verst var. Ekld skal eg leggja neinn dóm á pólitík
Amljóts, enda verður það varla gert í fám orðum. En engum getur
dulizt, að betur hefði hann átt heima í stjómmálum vorurn nú,
þegar fjármál og atvinnumál skipta flokkum, en þegar sambands-
málið skyggði á allt annað - það mál, sem hann áleit og kallaði
„endalaust óg árangurslaust stjómbótastagl". En fyrir engan ér sár-
ara og erfiðara að vera ekki bam síns tíma en stjómmálamanninn -
hvort sem hann er á undan eða eftir tímanum.
3
Vafalaust má lesa merki vonbrigðanna út úr lífi og fari séra Amljóts.
Hann þótti óvæginn, hvassmáll og ertinn. Nokkuð af því kann að
hafa verið kynfylgja og húnvetnskur héraðsbragur. Þó segja þeir,
sem þekktu hann bezt, að hann hafi verið viðkvæmur niaður, enda
bera rit hans og ritgerðir þess nóg vitni. En því meiri viðkvæmni,
sem inni fyrir bjó, því meiri þörf var á að gera skelina ekld aðeins
harða, heldur óárennilega. Welhaven hefur í ágætu kvæði sagt, að
þymar trésins væm ekki annað en greinar, sem hefðu ekki fengið
að ná þroska.
Ekki verður Amljóti heldur láð, þó að hann vildi láta suma sam-
þingismenn sína, sem bám hann ofurliði með höfðatölu sinni,
finna til þess, að ekki væm öll jöfn höfuðin, sem talin væm. Og
varla var furða, þó að honum þættu fyrirlestramir á Presta-
skólanum lítið hnossgæti eftir alla útivistina.
4
En aldrei reynir manninn eins og á því skeiði ævinnar, sem hann
neyðist til þess að taka sinn deilda verð af veruleikanum út á
ímyndunarauð æskuv'onanna. Gengismunurinn á pappír og gulli
er þá stundum helzti mikill. Að standast þá raun, án þess að þver-
brestur komi í viljann og framsóknarduginn, er meira afrek en
vinna borgir. I engri íslenzkri stétt hafa líklegast verið fleiri menn,
sem vom eða þóttust vera á rangri hillu, en í prestastéttinni. Þar
lentu flestir, sem áttu ekki annars úrkosti, urðu að sitja heima,
þegar skólabræður þeirra tlugu burt: vísindamenn, listamenn, ver-
aldannenn. Sumir hafa brostið: orðið ófrjóir, draumóramenn eða
svartsýnir. En margir hafa orðið eins nýtir menn á sínu þrönga sviði
og þeir hefði getað orðið á því stærra - þeir hafa ekki látið þetta
,hefði getað' draga þrótt úr sér. Séra Amljótur er þama eitt af stór-
felldustu dæmunum.
Hann rækir vel embætti sitt. En hann lætur það ekki kúga sig.
Hann var að vísu trúmaður, en varla alvég rétttrúaður. Hann
heldur ræður sínar eftir eigin höfði, heimspekilegar og siðfræðileg-
ar, miðaðar við þroskaðasta fólkið, reynir að lyfta söfnuðinum upp
til sín, menntar alla sem koma nærri honum og leggur sérstaka alúð
við bamafræðsluna. Hann er laus við að gera sig klerklegri en hann
er. Alla tíð leit hann á fjármálin augum ástfangins manns, verður
rómantískur, þegar hann talar um þau - einmitt af því að hann fékk
aldrei að helga þeim alla krafta sína. Hann ver auðinn gegn
ámælurn kirkjunnar: „Guðfræðingar vorir hafa tekið og haft orð
Krists um auðinn upp eftir honum rétt eins og tamdir páfagaukar,
en athuga ekki hót, hver munur er á þýðingu þeirra þá og nú."
Tök hans á veruleikanum eru nógu sterk til þess að verða mikil-
menni á Bægisá og Sauðanesi, eins og þó að hann Jiefði verið í
stórborg. Hann átti mest bókasafn, sem til var í sveit um hans daga,
og ekkert nema úrvalsbækur. Hann las afar mikið, en var um leið
ágætur búhöldur, tók þátt í öllum sveitarmálum og var heimilisfaðir
svo góður, að til var tekið. Hann var konungur í ríki sínu - og þó
að aðrir konungar þættust kenna kulda í viðskiptum við hann, þá
var mildi og mannúð öllum vís innan vébanda þess ríkis.
Amljótur Ólafsson var merkilegur rithöfundur, bæði spakur og
snjall. Auðfræði hans er bók, sem yndi er að lesa vegna máls og
kjama, og af því að efnið er gert alveg íslenzkt. Rökfræði hans
(Tímarit Bókmenntafélagsins 1891) er djarfleg tilraun til þess að
nema nýtt land fyrir íslenzkt mál, og sum af heimspeki-orðum hans
lifa enn. En auðsjáanlega varð ekki það úr rithöfundargáfu hans,
sem hefði mátt verða. Framar öllu lifir eftir hann mynd og dæmi
merkilegs manns sem á eftir að verða umhugsunarefni margra kyn-
slóða - ævisaga sem speglar mikið af þeim örðugleikum og úrkul-
um, þroskakostum og raunabótum, sem hafa orðið hlutskipti
íslenzkra afburðamanna.
Morgiiubhðið 25. nóo. 1923
Lögrétta 27. mhi. 1923