Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2008, Qupperneq 12

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 2008
12 LesbókGAGNRÝNI
R
án er fimmta skáldsaga Álf-
rúnar Gunnlaugsdóttur. Líkt
og í fyrri bókum hennar er
framvindan öðrum þræði
tengd pælingum um frelsi, mannrétt-
indi, frið og lýðræði. Í bakgrunni sög-
unnar er spænska borgarastyrjöldin
sem geisaði á fjórða áratug síðustu
aldar, greint er frá grimmilegum ör-
lögum baráttumannsins Julián Gri-
mau (90) og misjöfnu hlutskipti upp-
reisnarmannanna Eloy kráareiganda
og vinar hans, Diego. Rán er eldri
kona, búsett í Sviss, hlutlausu landi
velmegunar og auðsældar. Á leið
sinni til Íslands dvelur hún örstutt í
Barselónu en hún var þar náms-
maður á valdatíma Francos. Stúd-
entaóeirðir, handtökur og pyntingar
voru þá daglegt brauð. Um leið og
hún rifjar upp gamla tíma reynir hún
að skilja fortíð sína og kemst þá að
ýmsu óþægilegu um sjálfa sig.
Rán hefur lifað lengi í afneitun og
lokuðum heimi en nú er loksins komið
að henni að upplifa breytingar (sbr.
34) og treysta á sjálfa sig. Rán er
undarlega utangátta, eins og hún hafi
ekki verið þátttakandi í lífinu. Hún er
í rauninni eins og „líkneskjan“ sem
hún sér á ferð sinni um götur Barse-
lónu (48), gullhúðaður látbragðsleik-
ari sem gerir kúnstir fyrir klink, enda
kemur leikur hans illa
við hana. Hún hefur
glutrað niður öllu sam-
bandi við fjölskyldu og
vini á Íslandi, líka við son
sinn sem hún hálfnauðug
skildi eftir ungan í umsjá
foreldra sinna. Hún til-
heyrir engum stað, engri
manneskju (82). Allt sitt líf
hefur hún verið eins og á
flótta undan fortíð sinni, sárs-
auka og sektarkennd . Hún hef- ur
lifað í öruggu og þægilegu hjónabandi
en áttar sig nú á að það hefur verið
henni dýrkeypt. Fyrrverandi sam-
býlismaður hennar frá námsárunum
og barnsfaðir, Roberto, er algjör and-
stæða hennar, andófsmaður sem
fórnaði öllu fyrir hugsjónir sínar og
hefur verið í felum allt sitt líf. Sveik
hún hann eða gerði hún rétt í að koma
honum sjúkum í hendur fjölskyldu
hans? Elskaði hann hana í raun og
veru eða var hún bara skálkaskjól, yf-
irvarp til að beina grunsemdum lög-
reglu og stjórnvalda frá honum?
Spurningarnar vakna þegar minning-
arnar hellast yfir á gamals aldri.
Tími og fjarlægð leika stórt hlut-
verk í sögunni. Rán lítur yfir lífshlaup
sitt og reynir að átta sig á því hvers
konar manneskja hún sé. „Svo virðist
sem óbrúanlegt gap hafi myndast
milli mín og stúlkunnar sem ég var“
(60). Sagan er sögð ýmist í 1. eða 3.
persónu, eins og til að undirstrika
þetta gap og draga fram fjarlægðina.
„Hún kannast við göturnar sem
leigubílstjórinn ekur eftir, en á sama
tíma eru þær henni framandi. Fjar-
lægist, fer burt, snýr baki í, tengsl
rofna, fram, horfir fram… á veginn,
enginn vegur…aðeins kvíði, fjarlæg-
ist…sig sjálfa. Eins og hún sé önnur
Rán en sú sem hún taldi sig þekkja“
(224). Hringsól Ránar um borgina
Barselónu vekur upp ljúfsárar minn-
ingar og erfiðar spurningar um ást-
ina, hikið og blinduna í lífinu og ósjálf-
ráð viðbrögð hennar við
marmarastyttu af Maríu mey án jes-
úbarnsins í Þjóðarhöllinni end-
urspegla djúpstæða sektarkennd
hennar.
Borgarmynd Barselónu leikur
stórt hlutverk í sögunni, veitinga-
staðir, listasöfn, sólbökuð torg og
þröngar götur verða ljóslifandi. Rán
er útpæld og táknhlaðin saga, þrung-
in femínískum boðskap. Engin afger-
andi svör fást í uppgjörinu en það er
erfitt að fyrirgefa, bæði sjálfum sér
og öðrum. Í lok sögunnar veltir Rán
fyrir sér hver sé eiginlega óðurinn til
lífsins þegar upp er staðið. En þá er
dauðinn á næsta leiti, í líki flagarans,
„tangósjarmörsins“ sem hefur elt
hana um alla borgina. Glíma Ránar
skilar einhvers konar sátt og skilningi
undir sögulok og þá er betra seint en
aldrei.
BÆKUR
STEINUNN INGA
ÓTTARSDÓTTIR
SKÁLDSAGA | Rán
Eftir Álfrúnu Gunnlaugsdóttur. 250 bls.
Mál og menning, 2008
Glíma Ránar skil-
ar einhvers konar
sátt og skilningi
undir sögulok
og þá er betra
seint en aldrei.
Hringsólað í Barselónu
Ný útgáfa af þessari
vinsælustu ljóðabók
20. aldar á Íslandi
með formála um skáldið
og verk hans eftir
Silju Aðalsteinsdóttur.
Sjómannadagsráð
Forlagið
„Þar er sagt, að svart sé hvítt,
svikráð brugguð grönnum.
Þar er hvergi fótmál frítt
fyrir heiðursmönnum.“
ILLGRESI
eftir
Örn Arnarson
Ljóð sem eiga brýnt erindi
við þjóðina einmitt núna.
ÍS
L
E
N
S
K
A
S
IA
.I
S
D
A
S
44
15
4
11
.2
00
8
LEIKLIST
Vestrið eina
Borgarleikhúsið
„Heimur verksins er nöturlegur. Fátækt, græðgi,
ofbeldi og ábyrgðarleysi virðast ráða ríkjum í
Leenane og eins og presturinn orðar það þá er
eins og lögsaga Guðs hafi ekki náð niður í þetta
þorp. Vestrið eina er margbrotið verk.“
Ingibjörg Þórisdóttir.
Utan gátta
Þjóðleikhúsið (Kassinn)
„Hér er list leikarans höfð í fyrirrúmi þar sem orð höfundarins mynda þéttan skóg
sem persónur verksins reyna að feta sig í gegnum og það er leikstjórans að leiða
þær áfram.“
Ingibjörg Þórisdóttir.
Hart í bak
Þjóðleikhúsið
„Uppfærsla Þjóðleikhússins er hefðbundin, þá er átt við að aðstandendur sýning-
arinnar eru trúir höfundarverkinu.“
Ingibjörg Þórisdóttir.
KVIKMYNDIR
Appaloosa bbbmn
Sýnd í Háskólabíói
„Appaloosa er himnasending vestraunnendum, stílhrein,
klassísk í útliti og innihaldi, tökustjórinn enginn annar en
Dean Semler.“
Sæbjörn
Valdimarsson.
Body of Lies bbbbn
Sýnd í Sambíóum
„Þetta er hópur færustu atvinnumanna kvikmyndaheims-
ins, útkoman gat aldrei orðið annað en góð og Body of
Lies er líklega besta og vandaðasta afþreyingarmynd sem gerð hefur verið um bar-
áttuna við hryðjuverkamenn.“
Sæbjörn Valdimarsson.
MYNDLIST
Listasafn Reykjavíkur – Hafnarhúsið
Andrea Maack – CRAFT bbbmn
Sýning stendur til 11. janúar
„Samruni myndlistar, hönnunar og tísku er viðfangsefni Andreu Maack í D-sal
Hafnarhússins, sjálfstætt framhald sýningar hennar SMART sem vakti athygli í
Gallerí Ágúst fyrr á þessu ári.“
Ragna Sigurðardóttir.
Gallerí i8
Guðrún Einarsdóttir
Sýning stendur til 7. des.
„Þar sýnir listakonan sex stórar olíumyndir, ýmist
einlit málverk eða innan eins litaskala, og togast
á milli náttúruímynda og óhlutbundinna efnis-
rannsókna.“
Jón B.K. Ransu.
Gallerí Ágúst, Baldursgötu 12
Guðrún Kristjánsdóttir – Myndir
Sýning stendur til 13. des.
„Íhugun listamannsins um togstreitu, milli hug-
lægrar afstöðu til veruleikans og efnislegrar til-
veru í honum, kemst vel til skila, einkum þegar
hún tengist þeim rýmisáhrifum sem myndbandsverkið skapar á kvöldin.“
Anna Jóa.
Í GANGI
Um líf Hallgríms Péturssonar er
fátt vitað með vissu en hefur þó
margt verið um það skrifað. Fræði-
menn hafa rannsakað líf og skáld-
skap þessa merka trúarskálds, um
hvort tveggja hafa verið ritaðar
margar greinar og þó nokkrar bæk-
ur. Þar má helst telja bók Magn-
úsar Jónssonar, Hallgrímur Pét-
ursson, sem út kom 1947 í tveimur
bindum upp á tæplega 700 síður;
bók Sigurðar Nordals, Hallgrímur
Pétursson og Passíusálmarnir
(1970); bók Helga Skúla Kjart-
anssonar sem tilheyrir bókaflokkn-
um Menn í öndvegi (1974) og nú síð-
ast doktorsrit Margrétar
Eggertsdóttur, Barokkmeistarinn:
list og lærdómur í verkum Hall-
gríms Péturssonar (2005). Auk þess
er til mikið af þjóðsögum og sögn-
um um séra Hallgrím. Ekki er að
efa að Úlfar Þormóðsson hefur
kynnt sér þetta efni og má sjá þess
víða merki í skáldsögu hans, en
tveir megingallar eru á verkinu: Í
fyrsta lagi gefur hann engar upplýs-
ingar um heimildir sínar og úr-
vinnslu á þeim (þetta hefði t.d. mátt
gera í formála); og í öðru lagi virðist
fyrir honum helst vaka að snúa á
hvolf þeirri mynd sem þjóðin hefur
af Hallgrími Péturssyni (sbr. kápu-
mynd bókarinnar). Úlfar dregur
upp mynd af efasemdarmanninum
Hallgrími Péturssyni en fyrir því
eru engar heimildir að séra Hall-
grímur hafi efast í trúnni; þvert á
móti er trúarhiti og sannfæring eitt
aðaleinkennið á skáldskap hans.
Vera kann að Úlfar telji sér ekki
skylt að gera heimildir sínar sýni-
legar; hann er jú að skrifa skáld-
sögu ekki fræðirit. En verk hans
hlýtur þó að tilheyra bókmennta-
greininni söguleg skáldsaga þar
sem hann notar rétt nöfn þjóð-
þekktra einstaklinga þótt hann
skáldi að vild inn í eyður, bæti við
atburðum sem enginn fótur er fyrir
og barni persónulýsingar oft á
óvæginn hátt. Aðferð Úlfars er að
mínu mati vafasöm og má til sam-
anburðar nefna að í bók Sjóns,
Rökkurbýsnir, sem og Íslands-
klukku Halldórs Laxness (sem
fjalla að stórum hluta um sama
tímabil) kjósa höfundarnir að
breyta nöfnum aðalpersóna og geta
þar með tekið sér meira skáldaleyfi
en ella.
Kannski er réttast að meta verk
Úlfars sem skáldsögu sem hefur lít-
ið sem ekkert að gera með persónu
sálmaskáldsins Hallgríms Péturs-
sonar þótt aðalpersóna verksins sé
alnafni hans og lifi á sama tíma. Sé
litið á verkið sem „helberan skáld-
skap“ mætti hugsanlega fyrirgefa
höfundi þá villu að láta Brynjólf
Sveinsson kalla Flateyjarbók Sæ-
mundar-Eddu (384) en undir því
heiti gekk Konungsbók lengi því
ranglega var talið að Sæmundur
fróði hefði tekið hana saman. Sé lit-
ið á verkið sem „helberan skáld-
skap“ þá má hæla höfundi fyrir
skemmtilega lýsingu á sambandi
Hallgríms og vinar hans Brynjólfs
Sveinssonar og einnig er margt fal-
legt í lýsingunni á sambandi hans
við konu sína Guðríði. Það er helst í
þessum þáttum verksins sem frá-
sögnin lifnar. Í heild er hún hins
vegar of langdregin og fátt í form-
hugsun verksins og stíl sem hvetur
lesandann til að sökkva sér niður í
hinar rúmlegu sex hundruð síður.
Eflaust er nærtækasta skýringin
einfaldlega sú að maður trúir ekki á
persónulýsingu Hallgríms, sálma-
skáldið trúarheita er víðsfjarri í
þessum texta. Til er sú kenning í
ævisagnafræðum að sá sem skrifi
ævisögu annars manns komist ekki
hjá því að ljá sögupersónu sinni sín
eigin persónueinkenni að miklu
leyti; sé öðrum þræði að skrifa um
sjálfan sig. Þessi hugsun sótti að
mér við lestur Hallgríms Úlfars
Þormóðssonar.
BÆKUR
Uppdiktaður Hallgrímur
SOFFÍA AUÐUR
BIRGISDÓTTIR
SKÁLDSAGA | Hallgrímur. Skáldsaga
um ævi Hallgríms Péturssonar
Úlfar Þormóðsson, Bjartur 2008, 612
bls.bbnnn
Úlfar Þormóðsson