Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.2009, Blaðsíða 12

þöggun sem tætir sálir í sundur
sem aðeins sterkustu eldar lifa af.
Í áratugi ferðaðist hún djúpt og dýpra
inn í hjarta eigin hrynjandi.
Krumpaða gyðjan Bi Kidude
Bi Kidude er kynlegur kvistur og líklega er ein-
faldasta leiðin til að sannfærast um það að slá
nafni hennar inn í Google. Líf hennar er sveipað
goðsagnakenndri slæðu, enginn getur sagt til
um aldur hennar og æviatriðin eru oftast óstað-
fest. Þó liggur fyrir að hennar rétta nafn er
Fatuma Binti Baraka og hún hefur ferðast um
lendur Afríku, ein og með hljómsveit, frá árinu
1920. Hún á því að baki áttatíu og átta ára
starfsaldur í tónlist, og þá getur maður byrjað
að spekúlera um fullan aldur hennar. Myndir af
henni tjá þessa staðreynd – hún er tekin og tog-
uð, sólbökuð kolsvört en með stingandi hvöss
augu sem hafa greinilega séð ýmislegt bæði fal-
legt og hrikalegt. Bi Kidude er svört gyðja sem
storkar lögmálum aldurs og náttúru, enda er
lýsingin á henni kröftug í ljóði Patel:
Ég trúi á Bi Kidude
eins og ég trúi ekki á guð.
En ef guð væri níutíu og fimm ára, tinnusvört
Swahili-kona
sem segist vera eitt hundrað og tuttugu ára,
með munninn fullan af brotnum og týndum
tönnum
hendur æðóttar eins og banyan-tré
og trommu á milli fótanna
[…]
ef guð opnaði faðm sinn fyrir kaldhæðni, losta,
andstæðum,
ástarsorg, breyskleika;
ef guð sveipaði basli sínu
um sig eins og herðaslá úr flaueli,
umraðaði frumeindum heimsins
með takti úr eigin iðrum
þá gæti ég kannski
trúað á þann guð.
Gildi orðanna
Ég hitti Patel í Stokkhólmi í sumar á rithöf-
unda- og þýðendaráðstefnunni WALTIC en
sænska rithöfundasambandið átti veg og vanda
af skipulagningu hennar. Þetta var óvenju viða-
mikil ráðstefna: Yfir 600 rithöfundum, þýð-
endum og bókmenntafólki var boðið til hennar
og markmiðið var að skapa sameiginlegan um-
ræðugrundvöll til að undirstrika gildi orðanna í
alþjóðasamfélagi. Háleitt markmið, vissulega,
enda ekki að spyrja að Svíum þegar kemur að
slíku. En þrátt fyrir fáeinar mínútur þar sem
glitti í vestrænan „við/þið-hroka“ var ráð-
stefnan kraftmikil, opin og lífleg. Tveir að-
alræðumenn ollu engum vonbrigðum og miðl-
uðu þeirri staðreynd sem ætti að vera augljós
öllum á hverjum degi en er það ekki – að grunn-
bygging manneskja er alltaf keimlík, sama
hvort hún er frá Íslandi, Afríku eða Asíu. Fyrri
ræðumaðurinn var rúmlega fimmtugur rithöf-
undur, Mia Couto að nafni. Hann er frá Mósam-
bík og á að baki langan og vel heppnaðan skáld-
og smásagnaferil og er almennt talinn einn af
fremstu rithöfundum Afríku. Couto var spakur,
lágstemmdur og skemmtilegur og miðlaði með-
al annars því til ráðstefnugesta að rithöfundar
ættu að sýna fram á nýjar leiðir til að sjá hlut-
ina, sjá inn í þá og sjá bakvið þá.
Gráhærða gyðjan Nawal El Saadawi
Síðari ræðumaðurinn var tæplega áttræð, grá
og bogin kona með geislandi og lifandi egypsk
augu. Hún heitir Nawal El Saadawi og ferill
hennar hefur einkennst af baráttu fyrir rétt-
indum kvenna sem hefur skilað henni bæði
fangelsisdómi og útlegð í lengri tíma. El Saa-
dawi heillaði ráðstefnugesti upp úr skónum með
því að vera kjaftforari, pólitískari, fyndnari og
ljúfari en flestir aðrir sem tóku til máls. Hún
blés – rétt eins og Mia Couto – á tilhneigingu
ráðstefnuhaldara til að sérgreina stöðu hennar í
heiminum: „Þið eruð alltaf að spyrja: „Hvernig
Eftir Davíð A.
Stefánsson
david@ljod.is
Ég hef aldrei áður séð konu ríða trommu
eins og gyðja ríður tígrisdýri
eins og sköpunin ríður alheiminum.
Ég hef aldrei séð konu ríða trommu á þennan hátt.
Ég hef aldrei séð listamann
hvorki karl né konu
hvergi á jarðarkringlunni
eiga hljóðfæri sitt eins og
greri það út úr kviðnum
eins og væri það logsoðið
við lærin.
H
ér kemur kraftmikil og ljóðræn lýs-
ing, mikil tilfinning, beljandi
ástríða fyrir orðum, bæði prent-
uðum og töluðum, fyrir takti og
tónlist og afrískri leðju – hér koma
Bi Kidude og Shailja Patel, tvær
kjarnakonur tveggja kynslóða og tveggja landa
Afríku. Þær birtast báðar í Reiðkonu tromm-
unnar (Drum Rider: A Tribute to Bi Kidude) –
Patel sem höfundur þessa langa og pólitíska
ljóðs, en Kidude sem viðfang þess, sem forn-
eskjan sem ýtti við Patel og fyllti hana inn-
blæstri.
Bi Kidude er hjartað og sálin í tónlistarhefð
eyjunnar Zanzibar út af austurströnd Afríku.
Hún er að minnsta kosti níræð, kannski miklu
eldri, enginn veit það fyrir víst. Leiðir þeirra
lágu saman þegar Kidude þrumaði tónlist sína
yfir almenningi einhvers staðar í Afríku, eftir
það varð ekki aftur snúið og Patel er nú sjálf
orðin að einskonar frumkrafti sem vekur at-
hygli fjölmiðla hvert sem hún ferðast. Hún er
kölluð ljóðræna útgáfan af Arundhati Roy (sem
er aktívisti og höfundur bókarinnar Guð hins
smáa) því Patel fjallar um heimsvaldapólitík,
kynjapólitík og trúarbrögð í gegnum ljóða-
formið og ekki síst í gegnum kraftmikinn og
blaðlausan flutning.
Shailja Patel er fædd og uppalin í Keníu en
rætur hennar liggja einnig til eyjunnar Zanzib-
ar í gegnum föðurættina:
„Ég var alls ekki legin upp úr ljóðum sem
barn, hvorki heima né í skólanum. En frá því ég
var fjögurra eða fimm ára var ég heilluð af orð-
um og farin að skrifa þau upp úr bókum áður en
ég vissi hvað þau þýddu. Upp úr því að ég lærði
að lesa og skrifa fór ég strax að skrifa eigin ljóð.
Það er sterk munnleg hefð í Keníu sem lá alltaf
í loftinu, án þess að vera beint skilgreind sem
ljóðlist.“
Hvað með Bi Kidude og munnlegu ljóða- og
tónlistarhefðina í Zanzibar?
„Ég er alls ekki alin upp við þá hefð. Ég sá Bi
Kidude einfaldlega koma fram fyrir nokkrum
árum og tengdi sterkt við nærveruna og kraft-
inn í flutningi hennar og framkomu – þetta
tengdist allt mér sem listamanni og hvernig ég
vildi þróast.“
Einnar konu leiksýning
Shailja hefur vakið athygli víða um heim fyrir
ljóð sín, enda ekki á hverjum degi sem koma
saman svona margir þættir í einum og sama
gjörningnum: Sterk og afgerandi rödd, vel
brýnd orð, kraftmiklar ljóðmyndir, pólitísk af-
staða og mannúðleg viðhorf gagnvart heims-
valdastefnu og fjölmenningu. Shailja hefur
ferðast víða með sitt ljóðræna uppistand og
þessi misserin undirbýr hún nýja sýningu sem
hún kallar Einnar konu leikhús og fjallar um
sögu Zanzibar.
Í áratugi hóf hún trommu sína á loft
þrammaði frjóa mold
yfir lengdir og breiddir Tansaníu
til að koma fram.
Í áratugi barði hún frá sér
skelfingu, móðgunum, háðsglósum,
er að vera kvenrithöfundur? Hvernig er að vera
kvenrithöfundur frá Egyptalandi? Hvernig er
að vera kvenrithöfundur frá Egyptalandi sem
hefur lent í útlegð og fangelsi?“ Þetta er bara
bull! Ég er miklu meira en allt þetta! Ein
manneskja er miklu flóknari en svo að hún geti
fallið undir svona stífar skilgreiningar!“ Ég
spurði Shailju Patel um þessa sömu tilhneig-
ingu og hennar afstaða var mildari:
„Þetta er tilhneiging alls staðar í heiminum,
ekki bara á Vesturlöndum. Maður vill jaðra
hinn aðilann með því að gera hann framandi.
En ég er viss um að ef þú kæmir til Afríku þá
yrðir þú spurður: „Hvernig er að vera rithöf-
undur frá lítilli eyju þar sem alltaf er kalt?“ Og
þar fram eftir götunum. Þetta getur auðvitað
verið hvimleitt, en við skulum ekki eyða tíma í
að reiðast þessari tilhneigingu. Að hitta nýja
manneskju án þess að grípa til fordóma og
staðalímynda er flókinn og krefjandi atburður.
Við hugsum allt í tengingum, t.d. ef ég hef lesið
ævintýri frá Íslandi mun ég strax tengja þig við
það þegar við hittumst fyrst.“
Hlutverk rithöfundarins
„Hlutverk okkar sem rithöfundar – einkum
þeirra sem vinna í alþjóðlegu samhengi – er að
viðurkenna,“ bætir Patel við, „að þegar við hitt-
umst eru ákveðnar sögur sem við viljum segja
til að gefa af okkur vissa ímynd. Við þurfum að
hlusta grannt á sögurnar en reyna svo að kom-
ast að kjarna hvers annars – hann liggur á bak
við sögurnar. Þær hafa hugsanlega ekkert með
það að gera hver manneskjan er í raun og veru.
Dansararnir hrista mjaðmir fyrir konurnar
sem þernurnar þjóna. Vaxkenndar,
fölar, bikiníklæddar ferðakonur
við sundlaugina á Hótel Serena.
Konur sem skima líkama sinn daglega
í leit að glæpsamlegri fitu
gnægtaholdi sem á að útrýma.
Konur úr hinu sorglega systralagi
fitusogs og lýtaaðgerða
úr hinum þögla dauðafaraldri anorexíunnar.
Konur sem hafa lært að fegurð
er sjálfstortíming.
Þrjár gyðjur og karlmaður
Patel, El Saadawi, Kidude, Couto. Allt mann-
eskjur úr „öðrum heimi“ (eða hinum þriðja
heimi, ef eitthvað er að marka viðteknar flokk-
anir í orðræðunni). Manneskjur sem við reyn-
um stundum að líta til þegar við viljum skilja
aðra menningarkima. Ég tek upp skáldsögu
eftir Couto og verð því miður sjálfkrafa meðvit-
aður um að ég er að lesa „afríska“ skáldsögu.
Hún rennur út úr sínum eðlilega fasa sem
„skáldsaga“ eða „listaverk“ og í huga mér verð-
ur hún að fulltrúa allra fimmtíu og þriggja
landa Afríku þar sem þrífast óteljandi and-
stæður. Hvenær las ég síðast „evrópska“ skáld-
sögu? Hvenær dró ég ályktanir um Evrópu út
frá dönsku ljóði? Hvenær varð hún svona rík,
tilhneigingin til að flokka og jaðra?
Við þurfum báðar nálganir. Við þurfum að
lesa verk frá „framandi“ löndum sem hrein og
klár bókmenntaverk, og á sama tíma er sjálf-
sagt og fallegt að meðtaka nýja vídd með því að
lesa um framandi menningu. Bara gæta að al-
hæfingunum. Rétt eins og skáldsögur Braga
Ólafssonar, Steinunnar Sigurðardóttur og
Hallgríms Helgasonar eru aldrei fulltrúar ís-
lenskrar menningar, ekki stólpar einhvers sem
hægt er að kalla „íslenskt“ – við viljum helst
ekki að um okkur sem þjóð séu dregnar álykt-
anir út frá einu bókmenntaverki eða tveimur.
Ljóðið Reiðkona trommunnar er öflugt bók-
menntaverk sem tilbiður hið frumstæða í dans-
inum og hið kraftmikla í fornum helgisiðum.
Það er beljandi kraftmikil lýsing á Bi Kidude
og tónlistararfi hennar, sorgleg lýsing á að-
stæðum kvenna í þjónustustörfum á Zanzibar,
úttekt á útlitsdýrkun vestrænna kvenna, ádeila
á umskurð kvenna og ekki síst yfirlýsing um
Guð og það að trúa á leyndar víddir tilver-
unnar.
„Eins og sköpunin ríður alheiminum“
Shjailja Pater
„[...]frá því ég var fjögurra eða
fimm ára var ég heilluð af orðum“.
Hér er rætt við skáldið
Shailju Patel, sem er skil-
greind sem ljóðræna út-
gáfan af Arundhati Roy.
Kjarnakonu frá Keníu er
lætur sig heimsvalda- og
kynjapólitík varða í ljóð-
rænu uppistandi.
Við þurfum að hlusta
grannt á sögurnar en reyna
svo að komast að kjarna
hvers annars – hann liggur
á bak við sögurnar.
Höfundur er bókmenntafræðingur og ljóðskáld
og rekur fyrirtækið Yddarinn.is.
www.shailja.com | www.nawalsaadawi.net |
www.waltic.com
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. FEBRÚAR 2009
12 LesbókBÓKMENNTIR
É
g var alin upp í hindúatrú,“ svarar
Shailja, „og þar er mikið um gyðj-
ur og allskyns guði. Hver þeirra
stendur einfaldlega fyrir ólíkar hliðar á
okkur sjálfum og það hver við erum. Ég
nota þetta mikið sem uppsprettu í
minni list, kraftinn í helgisiðunum og
gildi þess að sjá inn í hið efnislega.
Vestræn trúarbrögð sjá Guð og hið and-
lega gjarnan sem framandi afl sem
komi að utan og inn. Ég trúi að við höf-
um öll aðgang að vídd sem liggur fyrir
utan okkar mannlega veruleika og að
einhver hugmynd sem við getum kallað
Guð sé alltumlykjandi og yfirnátt-
úrulegt afl. Burtséð frá þessu þá trúi ég
fyrst og síðast á sannleika, réttlæti og
vilja hvers einstaklings til að útvíkka
sig og þjóna heiminum. Þessi vilji getur
birst í gegnum myndlist, tónlist, bók-
menntir og allt annað sem gerir okkur
kleift að opna okkur og stækka sem
manneskjur.“
Patel og trúar-
hugmyndir