Morgunblaðið - 15.02.2009, Side 13

13
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. FEBRÚAR 2009
S
ú áróðurslist, sem var áberandi í mót-
mælunum á Austurvelli, er tilfinn-
ingalegs eðlis, eins og annar pólitískur
áróður, að sögn Guðmundar Odds
Magnússonar, lektors við Listaháskóla
Íslands. Henni er ekki beint að vitsmunum fólks,
heldur sálarlífi þess. „Í ferðalagi undirmeðvitund-
arinnar er stutt yfir í goðsögurnar,“ segir hann.
„Þá eru riddarasögur, goðsögur og helgisögur,
svo sem af heilagri Jóhönnu, yfirfærðar á veru-
leikann. Goðsögur eru sagðar í þeim tilgangi að
upphefja dyggðir, hið göfuga og réttlætiskennd.
Það er andstæðan við kjaftasögurnar, sem byggj-
ast á öfund, girnd eða afbrýði. Þess vegna er goð-
sögum, sem sagðar eru í pólitískum tilgangi, ætlað
að búa til göfgi – að stjórnmálamaður sé frelsari og
beri með sér heilagleika, sem bjargi okkur úr erf-
iðleikum. Jóhanna af Örk eða mærin frá Orleans
gegnir því hlutverki.“
Fáar táknmyndir
Það er áberandi að 15-20 táknmyndir virðast allt-
af koma upp í pólitískum átökum, sama hvar gripið
er niður í heiminum, að sögn Guðmundar Odds, og
andstæðar fylkingar nota iðulega sama myndmálið.
„Þetta eru atriði eins og bendandi fingur, fánaber-
inn, heiðurskveðjur, foringinn og barnið með hon-
um, gyðjan – eins og frelsisstyttan eða fjallkonan,
fórnarlambið og skrímslið – að búa til skrímsli úr
andstæðingnum.“
Auðvitað var líka búinn til fáni fyrir búsáhalda-
byltinguna. „Fáni hefur annað eðli en skjald-
armerki – hann er tákn þjóðar en skjaldarmerkið
tákn ríkisvalds,“ segir Guðmundur Oddur. „Þjóðin
fylkir sér undir fána, þannig var Marianne tákn-
mynd frelsisins í frönsku byltingunni, sem fór fyrir
hreyfingunni með fána borgaranna. Hún var tákn-
mynd lýðveldisins í baráttunni við einveldi konungs
og aðals. Táknmál búsáhaldafánans er í anda
kommúnismans, gul áhöld á rauðum grunni, en í
kommúnismanum var lagt upp með hamar og sigð,
áhöld landbúnaðarins við hliðina á verksmiðjunum.
En á Austurvelli voru það búsáhöldin, hagfræði
húsmóðurinnar, sem bitu á stjórnvöld, umvafin lár-
viðarsveig og lit eldsins.“
Táknmálið lýtur að mörgu leyti lögmálum list-
arinnar, eins og þegar Bónusfáninn var dreginn að
húni á þinghúsinu. „Það er svo margt sem gerist án
þess nokkur stýri því beinlínis,“ segir Guðmundur
Oddur. „Eins og að það skuli vera sparigrís eða svín
sem er táknmynd þess fyrirtækis, sem hefur sömu
eigendur og kolfelldu hagkerfi Íslands – að það sé
jöfnum höndum táknmynd kapítalista og valdsins
sem þyrmir engum, „löggusvínin“. Þetta er einnig
mjög algengt stef í pólitísku myndmáli, hvernig
manneskjur, eins og þekktir stjórnmálamenn, eru
gerðir að hálfum dýrum með því að setja á þá svíns-
nef. Það var ekki aðeins áberandi á Austurvelli,
heldur einnig í seinni heimsstyrjöldinni, að mála
andstæðinginn sem dýr, til að auðvelda fólki að
ganga í skrokk á honum eða fella hann.“
Dubi, dabi, dubi, da
„Helvítis fokking fokk“ var áberandi slagorð á
Austurvelli. Guðmundur Oddur segir það jaðra við
konkretljóðlist. „Það gerist stundum, eins og hjá
Louis Armstrong, sem söng „Dubi, dabi, dubi, da“,
að menn búa til merkingarleysur eða slangur, þar
sem hljómurinn í setningunni, „helvítis fokking
fokk“, nær að lýsa ástandinu betur en tugir blað-
síðna af skýrslum frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum
eða erlendum hagfræðingum. Þetta köllum við
konkretljóðlist götunnar, þar sem sagt er með einu
slagorði allt sem á býr á vörum fólks.“
– Urðu ekki kaflaskil í mótmælunum?
„Það var eins og allir vissu að það þýddi ekkert
að keppa við jólin eða hátíðarnar en allir höfðu grun
um að mótstaðan myndi bresta og töluðu um að það
gerðist með vorinu – en að það leystist úr læðingi í
þriðju viku janúar, gerði enginn ráð fyrir.“
– Var það kannski orðlausi trumbutakturinn sem
sameinaði fólk – það þurfti fyrir vikið ekki að gang-
ast undir sömu hugmyndafræðina?
„Jú, en það kom gat í þetta. Eina slagorðið sem
allir gátu sæst á var: „Vanhæf ríkisstjórn“.“
Guðmundur Oddur segir mikla umbyltingu hafa
orðið í meðvitund fólks og tungumálið hafi að vissu
leyti breyst. „Ég bíð spenntur eftir að sjá kosn-
ingaáróður stjórnmálaflokkanna í vor og býst við að
hann verði vandræðalegur. Það hefur verið íhug-
unarvert í kosningum síðustu áratuga á Íslandi
hvað myndmálið hefur verið fátæklegt í pólitískum
áróðri. Áhersla hefur verið lögð á ímynd frambjóð-
enda sjálfra með klæðnaði, lýsingu og litavali – með
því að krýna eins mikið skyn eða karisma í þá og
mögulegt er í heimi photoshop. Myndunum er ætl-
að að sýna festu og öryggi, en forvitnilegt er að sjá
hvort sú aðferð verður ekki út úr korti á nýjum tím-
um, hvort myndmálið breytist ekki, því það nær til
tilfinninga og ímyndunarafls öðru fremur. Þessar
myndir virðast vera, eins og einhver sagði, „svo
2007“!“
Blóm á Austurvelli
Svo gerðist það að mótmælendur á Austurvelli
færðu lögreglumönnum blóm. „Það var rosalega
falleg mynd,“ segir Guðmundur Oddur. „Þar gerð-
ist tvennt þegar fólki ofbauð ofbeldið, annarsvegar
blómin og hinsvegar appelsínuguli borðinn. Fólk
áttaði sig á því að það stóð ekki til að gera lögguna
að óvini sínum. Þeir eru launamenn eins og við – og
líður örugglega flestum eins og okkur sjálfum.
Þarna hafði verið farið yfir ákveðin mörk með því
að ráðast á eignir og fólk af öðrum hvötum en rétt-
lætishvötum; það fór yfir mörk hins sammannlega
– svona gerum við ekki. Þegar góðkunningjar lög-
reglunnar voru komnir í fremstu víglínu og fengu
útrás fyrir ófarir sínar og eigið sjálfskaparvíti.“
Og nærvera óeirðalögreglunnar var einnig tákn-
ræn. „Það var merkilegt að sjá táknmálið á skjöld-
um óeirðalögreglunnar, tvo krosslagða slaghamra,“
segir Guðmundur Oddur. „Það má velta því fyrir
sér, hvort það hefði breytt einhverju, ef óeirða-
lögreglan hefði notað krosslagðar dúfur eða önnur
friðartákn, en ekki ögrandi tákn – að sjá löggu í
fullum herklæðum með tvo slaghamra er ögrandi í
sjálfu sér. Svo bjó lögreglan til skjaldborg, svipaða
þeirri sem Ástríkur og Steinríkur voru snillingar í
að brjóta upp. Og hún var brotin upp með þessu
séríslenska fyrirbæri, sem byggist á arfleifð Helga
Hóseassonar, um að sletta skyri – þannig er hug-
stæð þessi grafíska mynd af svartklæddri óeirða-
lögreglu með mynstrað skyr yfir sér allri.“
Nixon brosti
Engin mótmæli á Íslandi hafa verið í líkingu við
það sem gerðist á Austurvelli, að sögn Guðmundar
Odds, þó að áður hafi slegið í brýnu með mótmæl-
endum og lögreglu, s.s. í Gúttóslagnum og þegar
táragasi var beitt á Austurvelli í mótmælum gegn
inngöngu Íslands í Atlantshafsbandalagið.
En Guðmundur Oddur á sína sögu af mótmæl-
um. „Þegar ég var á mínum gelgjuskeiðsárum í Ví-
etnam-hreyfingunni norður á Akureyri ákváðum
ég og félagi minn í grúppu númer sex, að fara suður
í höfuðborgina til að mótmæla Richard Nixon,
„þessum morðhundi hins illa“ í Víetnamstríðinu, og
Georges Pompidou, sem áttu fund á Kjarvals-
stöðum. Við höfðum ekki oft farið til Reykjavíkur
og keyptum því egg og tómata í kaupfélaginu á Ak-
ureyri, sem áttu að fara í þá kumpána Pompidou og
Nixon. Við gengum síðan frá Umferðarmiðstöðunni
í átt að bandaríska sendiráðinu og stóðum á götu-
horni þegar bílalest með mótorhjólalögreglu mætti
okkur og staðnæmdist eitt augnablik. Sú bifreið
sem stoppaði metra fyrir framan okkur var forseta-
bifreið Nixons, hann leit til okkar og brosti sínu
breiðasta brosi. Þetta var frægt bros, því tiltölulega
ómyndarlegur maður breyttist í gullfallegan mann.
Og hann veifaði til okkar. Þetta var besta færi sem
við gátum fengið til að nota skotfærin okkar, sem
voru nánast tilbúin í bakpokanum, en það eina sem
við gerðum var að veifa á móti – og brosa.“
Guðmundur Oddur brosir varfærnislega.
„En þessa sögu þorði ég ekki að segja fyrr en á
fullorðinsárum.“
Helvítis fokking fokk
Táknmyndir Málverk Delacroix af frelsisgyðju Frakka og mótmælin á Hverfisgötu.
15. nóvember Ingvar Valgeirsson
„Nú er mótmælt. Gaman að því. Söngva-
skáld, pabbastelpur, rithöfundar og aðrir,
sem virðast ekki alveg jafn athyglissjúkir og
þeir fyrstu, taka til máls og heimta breyt-
ingar. Sá að fólk var hvatt til að mæta og
mótmæla Seðlabankanum, ríkisstjórninni,
útrásarbankamönnunum, Fjármálaeftirlitinu
og einhverju. Tekið var fram að menn þyrftu
ekki að vera á móti öllu þessu, bara ein-
hverju.“
15. nóvember Einar Rafn Þórhallsson
„Ég dreif mig niðrá Austurvöll ásamt
örugglega 10.000 manns í dag.“
23. nóvember Ólafur Sveinn Haraldsson
„Stutt og laggott. Hvernig í ósköpunum
ætlar ríkisstjórnin að humma svona stór
mótmæli af sér?“
9. desember Þórður Ingi Bjarnason
„Þessi mótmæli eru kominn út í rugl.“
23. desember Helgi Baldvinsson
„Þakkir til ykkar sem hafið enn þrek í að
halda baráttunni gangandi. Látum það ekki
viðgangast að útrásarvíkingarnir einkavæði
gróðann en ríkisvæði tapið.“
2. janúar Jakobína Ingunn Ólafsdóttir
„Almenningur mun halda áfram að þróa
mótmælin þangað til valdhafar meðtaka
skilaboðin.“
5. janúar Gísli Friðrik Ágústsson
„Aktívistar þessa lands ættu því endilega
að halda áfram sínum aðgerðum og hunsa
sófamótmælendur sem fussa og sveia yfir
nokkrum glerbrotum og glóðarauga.“
11. janúar Ingvar Þórisson
„Ágætis fundur á Austurvelli. Vorum með
smá gjörning – settum palestínuklút á Jón
Sig…
12. janúar Guðborg Eyjólfsdóttir
„Ég spyr eru það friðsamleg mótmæli að
skvetta málningu á Stjórnarráð Íslands??“
13. janúar Jón Thoroddsen
„Kröftug mótmæli beina ljósi fjölmiðla að
þeim einstaklingum sem vona að þeirra hlut-
ur í spillingunni gleymist.“
20. janúar Vilborg Traustadóttir
„Við sem ekki vorum með slagverk eða
bjöllur og flautur með okkur sungum. Ég
raulaði „Fram fram fylking, forðum okkur
háska frá, því ræningjar oss vilja ráðast á...“
20. janúar Ásdís Sigurðardóttir
„Ég er farin að sofa og vona að ekki sjóði
upp úr í nótt, hverju erum við bættari??“
Morgunblaðið/Kristinn
á potta og trumbur.
Áhugi er fyrir búsáhaldabylt-
ingunni víða um heim. Þannig
setti Patrick Stevens, safn-
stjóri á háskólabókasafninu
við Cornell-
háskóla,
Íþöku, sig í
samband við
blaðamann og
lýsti áhuga á
að afla gagna
um atburða-
rásina og allt
sem henni
tengist.
„Ég hef
eðlilega fylgst
með framvindunni, sem hefur
fengið nokkra umfjöllun í
bandarískum fjölmiðlum,“
segir hann. „Ég ætla ekki að
eigna mér heiðurinn af þeirri
hugmynd að safna minn-
isverðum hlutum sem tengj-
ast henni, vinur minn lagði til
að ég, eins og við segjum,
kýldi á það. Mér fannst það
strax og finnst það enn góð
hugmynd, og hún er í sam-
ræmi við hlutverk deild-
arinnar, sem hefur safnað fá-
gætum handritum, en þar er
burðarstólpi íslenska hand-
ritasafnið.“
Hann segist hafa lesið
greinar um hrunið á Íslandi og
viðbrögð Íslendinga við því,
fylgst með umræðum Íslend-
inga og safnað myndskeiðum
á netinu. „Ég sækist eftir
ræðum, bloggfærslum og öðr-
um skrifum, alveg óháð
stjórnmálaskoðunum eða
tengslum, bæklingum, mót-
mælaspjöldum og dreifi-
miðum, upptökum af mótmæl-
um eða tengdum viðburðum,
upplýsingum um tilvist vef-
síðna eða annarra rafrænna
heimilda og innsýn í líf Ís-
lendinga við þessar kring-
umstæður.“
Upplýsingunum yrði komið
fyrir í handritasafni og að-
gangur að efnisyfirliti þess
aðgengilegur á netinu. „Bóka-
safnið við Cornell-háskóla er
einn helsti vettvangur fræði-
legra rannsókna í heiminum,“
segir hann. „En áherslan á Ís-
land stafar af því að Daniel
Willard Fiske, fyrsti bókavörð-
ur háskólans, gaf háskólanum
safn sitt frá Íslandi. Kristín
Bragadóttir á Landsbókasafn-
inu hefur einmitt skrifað bók
um Fiske, Willard Fiske: vinur
Íslands og velgjörðarmaður.
Jafnvel þótt Íslandssafn Fisk-
es sé kunnast fyrir bækurnar,
sem eru um 40 þúsund bindi,
og lúta að öllum sviðum nor-
rænna fræða og íslenskra
bókmennta og menningar, þá
er þar einnig mikilvægt safn
bæklinga, þar á meðal erfi-
ljóða, og bréfaskriftir margra
Íslendinga til Fiskes og Hall-
dórs Hermannssonar, fyrsta
safnstjórans.“
BÚSÁHALDA-
BYLTINGIN
VESTUR UM HAF?
Patrick
Stevens