SunnudagsMogginn - 20.03.2011, Blaðsíða 30

30 20. mars 2011
O
kkur Íslendingum hefur gengið
illa að takast á við þá grund-
vallarveikleika í samfélagsgerð
okkar, sem hrunið fyrir
tveimur árum leiddi í ljós. Krafa mót-
mælenda á götum Reykjavíkur í árs-
byrjun 2009 var meira lýðræði. Krafan í
opinberum umræðum var um meira
gagnsæi. Veikleikar samfélagsins, sem
áttu mikinn þátt í hruninu, voru návígið,
kunningsskapur, vinatengsl, í stuttu máli
klíkuskapur.
Nánast dag hvern berast okkur fréttir,
sem benda til þess að ekkert hafi breytzt.
Viðhorfið meðal stjórnmálamanna til
kröfunnar um aukið lýðræði er í bezta
falli blendið. Einu áþreifanlegu dæmin
um aukið lýðræði eru tvær þjóðar-
atkvæðagreiðslur, sem forseti Íslands
hefur efnt til í krafti eldgamalla stjórn-
arskrárákvæða, sem eru mjög umdeild og
raunar komin pólitísk samstaða um að
breyta. Er þó ekki með þessum orðum
gert lítið úr mikilvægi þess, að þær at-
kvæðagreiðslur hafi farið fram og muni
fara fram.
Meirihluti Alþingis felldi tillögu um að
þjóðin sjálf tæki ákvörðun um hvort hún
vildi sækja um aðild að Evrópusamband-
inu. Þingflokkur Sjálfstæðisflokksins tók
á síðustu stundu ákvörðun um að styðja
tillögu um þjóðaratkvæðagreiðslu um
Icesave III.
Það er áleitin spurning, hvort gagnsæið
er ekki jafnvel minna í opinberri stjórn-
sýslu en það var. Það veit enginn utan
skilanefnda gömlu bankanna sjálfra hvað
þær eru að gera. Jafnvel Fjármálaeftirlitið
segir að umsjón þess með störfum þeirra
sé takmörkunum háð. Meðferð nýju
bankanna á því, sem að þeim snýr, er
nánast lokuð bók.
Fyrir hrun höfðu stórfyrirtæki þess
tíma almannatengla í sinni þjónustu, sem
höfðu það verkefni að segja að það sem
var að gerast á vegum fyrirtækjanna væri
þveröfugt við það, sem raunverulega var
að gerast. En það virðist engu máli skipta
þótt ný andlit komi í gömul störf. Þótt
ríkisstjórnin hafi lagt óvenju skýrar línur
um launakjör æðstu stjórnenda í upphafi
valdatíma síns er því haldið fram í fullri
alvöru af opinberum trúnaðarmönnum
að þreföld og fjórföld þau laun í banka-
geiranum séu í samræmi við eigenda-
stefnu ríkisins!
Nú má að vísu segja, að hvorki ríki né
almenningi komi við hver launakjör
stjórnenda tveggja banka af þremur séu
vegna þess að ríkisstjórn Jóhönnu og
Steingríms J. tók ákvörðun um að einka-
væða þessa banka á ný fljótlega eftir hrun
án þess að setja nýja umbótalöggjöf um
bankageirann. Þeir eru að langmestu leyti
í eigu erlendra aðila. En auðvitað getur
ríkisstjórn haft áhrif á afstöðu fulltrúa
bankasýslunar í stjórnum þessara banka.
Hvað ætli valdi því að það gengur
svona illa að breyta samfélaginu? Af
hverju þessi tregða til að auka lýðræði?
Af hverju þessi viðleitni til þess að halda
öllu lokuðu? Eina breytingin er sú, að það
eru komnar nýjar klíkur í stað þeirra
gömlu.
Þetta eru spurningar, sem enginn
hreyfir á Alþingi. Hvers vegna ekki?
Getur verið að einn helzti vandinn sé
fólginn í grunnstofnunum lýðveldisins á
borð við stjórnmálaflokkana sjálfa?
Það fer nánast ekkert stefnumarkandi
starf fram á vegum stjórnmálaflokka á Ís-
landi. Þeir hafa hvorki áhuga á stefnu-
mörkun né umræðum um nýjar hug-
myndir. Þeir halda fundi til þess að taka
á móti boðskap.
Að svo miklu leyti, sem einhver ný
stefnumörkun fer fram á Íslandi, gerist
það í þingflokkum en þó aðallega á veg-
um þeirra flokka, sem eru í ríkisstjórn
hverju sinni með aðstoð embættismanna
og sérfræðinga. Háskólarnir eru ekki
vettvangur nýrrar stefnumörkunar í
samfélaginu vegna þess að sérfræðingar
þeirra eru alltaf ráðnir til starfa á vegum
þeirra, sem með völdin fara hverju sinni,
og það fer þá eftir því hverjir sitja í
valdastólum hverjir eru ráðnir.
Innan stjórnmálaflokkanna, sem eiga
að vera meðal grunnstoða lýðræðisins, er
mjög takmarkað lýðræði. Þar blómstrar
fulltrúalýðræðið með kostum sínum og
göllum. Flokkarnir eru ekki vettvangur
átaka um stefnumál. Þeir eru vettvangur
átaka á milli hagsmunahópa, sem telja að
lykilstaða í stjórnmálaflokki færi þeim
völd og áhrif annars staðar í samfélaginu
og hafa rétt fyrir sér.
Þingmennirnir þurfa á þessum hags-
munahópum og flokksklíkum að halda til
þess að ná kjöri í næsta prófkjöri. Þess
vegna rugga þeir ekki bátnum á Alþingi.
Þetta eru þeir fjötrar, sem samfélagið
er í, og þess vegna hefur enginn stjórn-
málamaður gengið fram fyrir skjöldu eftir
hrun og boðað uppreisn gegn þessu
gamla valdakerfi, sem leið undir lok eða
hefði átt að líða undir lok með hruninu.
Við Íslendingar erum ekki eina þjóðin,
sem á við svona vandamál að stríða.
Stjórnmálaskýrendur segja að afhroð
Fianna Fail í írsku kosningunum hafi ekki
bara verið afhroð þess stjórnmálaflokks
heldur nokkurra fjölskyldna, sem stjórn-
að höfðu Írlandi í krafti hans. Kannast
nokkur við slíkt hér?! Ítalía er eitt sam-
tvinnað hagsmunabandalag flokka og
fyrirtækja, hagsmunahópa og flokks-
klíkna – að ekki sé talað um mafíu.
Það eina, sem hefur gerzt á Íslandi eftir
hrun, er að nú eru ekki lengur til pen-
ingar til þess að kaupa margvíslega þjón-
ustu af þessum hagsmunahópum en þeg-
ar peningar koma aftur verður til á ný
hið banvæna bandalag stjórnmála og við-
skiptalífs, sem leiddi til hrunsins.
Það bandalag verður ekki brotið á bak
aftur nema með beinu lýðræði, því lýð-
ræði þar sem fólkið sjálft tekur allar
meginákvarðanir, hvort sem er á lands-
vísu eða í sveitarstjórnum.
Er einhver stjórnmálamaður á ferð,
sem ætlar að taka forystu í baráttu fyrir
beinu lýðræði?
Banvænt bandalag og beint lýðræði
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
S
vo þú ert litla konan sem áttir upptökin að þessu
mikla stríði.“ Með þessum orðum á Abraham
Lincoln Bandaríkjaforseti að hafa heilsað rithöf-
undinum Harriet Beecher Stowe þegar fundum
þeirra bar saman við upphaf þrælastríðsins 1861. Þarna
var forsetinn að vísa til skáldsögu Stowe, Kofa Tómasar
frænda, sem tók með mjög gagnrýnum hætti á þræla-
haldi. Bókin kom fyrst út á þessum degi árið 1852. Rétt er
að halda því til haga að umdeilt er hvort Lincoln hafi yfir
höfuð látið ummælin falla en þau birtust fyrst á prenti
1896. Sumir segja að ónefndir bókapáfar hafi skáldað þau
upp til að gera meira úr áhrifum bókmennta á þjóðfélags-
legar breytingar.
Hvað sem því líður vakti Kofi Tómasar frænda gríð-
arlega athygli í Bandaríkjunum og víðar þegar bókin kom
út og þegar upp var staðið varð hún önnur söluhæsta bók
nítjándu aldarinnar vestra – á eftir sjálfri Biblíunni. Eng-
um blöðum er um það að fletta að bókin hafði ótvíræð
áhrif í baráttunni gegn þrælahaldi og kynti undir átökum
(Suðurríkjamenn kunnu Stowe engar þakkir fyrir inn-
leggið) enda þótt hún hafi ef til vill ekki ein og sér hrint af
stokkunum heilli styrjöld. Kofi Tómasar frænda hafði
jafnframt mikil áhrif á þróun mótmælabókmennta og
pólitískra bókmennta almennt.
Harriet Beecher Stowe var kennari við kvennaskóla í
Hartford og kunnur afnámssinni. Hvatinn að bókinni var
setning laga árið 1850 sem bönnuðu fólki að aðstoða þræla
á flótta en það höfðu Stowe og eiginmaður hennar einmitt
gert. Fyrirmyndin að söguhetjunni, Tómasi gamla
frænda, var Josiah Henson, fyrrverandi þræll sem flúð
hafði til Kanada. Hann bjó þar sem frjáls maður þegar
endurminningar hans komu út árið 1849 og aðstoðaði
flóttaþræla við að hefja nýtt líf. Eftir vinsældir Kofa Tóm-
asar frænda endurútgaf Henson bók sína, undir yf-
irskriftinni Minningar Tómasar frænda, og ferðaðist vítt
og breitt um Bandaríkin og Evrópu. Safn er nú þar sem
Henson bjó í Ontario en kofinn sem hann dvaldist í með-
an hann var í ánauð hefur ekki varðveist.
Stowe byggði Kofa Tómasar frænda einnig að hluta á
samtölum við þræla sem flúið höfðu þrælaríkið Kentucky
en margir starfsmenn járnbrautanna í Cincinnati höfðu
samúð með frelsisbaráttu þræla og hjálpuðu þeim gjarnan
að komast undan.
Upprunalega var Kofi Tómasar frænda framhaldssaga í
riti afnámssinna, National Era, og hóf göngu sína sum-
arið 1851. Vegna vinsælda sögunnar lagði ritstjórinn, John
Jewett, til við Stowe að hún skrifaði heila bók um efnið.
Hún var efins til að byrja með en lét tilleiðast.
Svo sannfærður var Jewett um að bókin myndi njóta
hylli að hann fékk teiknarann Hammatt Billings til að
skreyta sex heilar síður fyrir fyrstu prentun – sem þótti
afar djarft á þessum tíma. Fyrsta upplag bókarinnar seld-
ist fljótt upp og margar fleiri prentanir voru gerðar, þar á
meðal viðhafnarútgáfa árið 1853 með hvorki fleiri né færri
en 117 myndskreytingum eftir Billings. Eftir það datt eft-
irspurn niður og Jewett fór á höfuðið. Það var ekki fyrr en
bókaútgáfan Ticknor & Fields komst yfir útgáfuréttinn
síðla árs 1862 að farið var að prenta Kofa Tómasar frænda
á ný.
Bókin hefur verið þýdd á öll helstu tungumál (varð
meðal annars fyrsta bandaríska skáldsagan til að koma út
á kínversku) og seldist víðast hvar vel, ekki síst í Bretlandi
en talið er að hálf önnur milljón eintaka hafi verið í um-
ferð fljótlega eftir útgáfuna sumarið 1852. Obbinn af þeim
eintökum voru þó eftirprentanir, eins og raunar í Banda-
ríkjunum líka.
Áhrif Kofa Tómasar frænda voru margvísleg og að
sumu leyti óvænt. Þannig upplýsti sálfræðingurinn Sig-
mund Freud síðar að hann þekkti til fjölda sjúklinga, sem
þjáðust af sadó-masókisma, sem hefðu lært sitthvað af
lýsingum á hýðingum þræla í bókinni.
orri@mbl.is
Kofi Tóm-
asar frænda
kemur út
Harriet Beecher Stowe höfundur Kofa Tómasar frænda.
’
Þegar upp var staðið varð hún
önnur söluhæsta bók nítjándu
aldarinnar vestra – á eftir
sjálfri Biblíunni.
Eva og Tómas frændi, teikning eftir Edwin Longsden Long.
Á þessum degi
20. mars 1852