Framsóknarblaðið - 21.12.1983, Blaðsíða 7

/
SAGA KAUPFÉLAGS
VESTMANINIAEYJA 1908 - 1980
eftir Óskar Sigmundsson
Árið 1885 eða þrem árum
eftir stofnun Kaupfélags
Þingeyinga, efndi í fyrsta
skipti einstaklingur til versl-
unarreksturs í Vestmanna-
eyjum. Þetta framtak hans
var vel séð og sannaði Eyja-
fólki, hversu bæta mátti
verslunarhætti alla og kjör
fólksins með samtökum og
samvinnu.
Liðið var fram á fyrsta tug
aldarinnar og Samvinnu-
hreyfingin hafði fest rætur
víða í landinu til ómetanlegs
hagræðis öllum almenningi.
Spurnir bárust af sigrum
hennar og samtakamætti víðs
vegar að. Þær góðu fréttir
efldu trú landsmanna á eigin
mátt og sjálfsbjörg. Þær
spurnir bárust einnig til
Vestmannaeyja.
Nokkrir Eyjabúar hugleiða
hina breyttu tíma, hin
breyttu viðhorf og hinn hag-
fræðilega og hagkvæma ár-
angur af pöntunarsamtökum
bænda. Var fólkið í Eyjum
ekki enn vaxið því að feta í
fótspor annarra landsmanna í
framfara og félagsmálum?Jú,
vissulega. Hin miklu vél-
bátakaup Eyjamanna á ár-
unum 1906 - 1908 voru
óhrekjandi sannanir þess.
Þau sýndu og sönnuðu að
samvinnuhneygð og sam-
vinnuandi byggi með Eyja-
búum. Ekki færri en 200
Eyjamenn áttu saman þessa
35 vélbáta, sem þá voru
gerðir út frá Vestmanna-
eyjum.
Víst var um það að í Eyjum
voru þá búsettir þeir félags-
hyggjumenn, sem leggja
vildu mikið í sölurnar. Þeir
voru tilbúnir að fórna hugs-
un og starfsorku til eílingar
hags alls almennings með því
að beita sér fyrir samvinnu-
samtökum til ábóta og hag-
ræðis í hinu ört vaxandi
viðskiptalífi. Það var sjálf-
sagt engin tilviljun, að sömu
mennirnir sem fyrstir sönn-
uðu meðfæddan manndóm
sinn, hugrekki og dugnað
með því að kaupa fyrstu
vélbátana til Vestmannaeyja
beittu sér jafnframt fyrir
samtökum útvegsbænda þar
um hagstæðari verslunarkjör
með því að brjóta á bak aftur
hið gamla einokunarvald,
með samvinnusamtökum
fólksins.
En dok var á um stofnun
þessara samvinnusamtaka.
Þurfti einokunarvaldið, ef til
vill einn einu sinni að lyfta
svipunni og reiða til höggs til
þess að brýna skapið og hressa
samvinnuviljann til framtaks.
Jú, sú varð raunin á.
Einokunarkaupmaðurinn J.
P. T. Bryde gat látið menn
skuldbinda sig til að selja
honum allan afla sinn ella
fengju þeir ekki salt í hann.
Þetta var um 1907 og 1908 og
með þessari einokun fylltist
mælirinn. Eldri menn í Eyj-
um mundu atburðinn 1895.
En þá í janúar lokin komu
boð frá ,,etatsráðinu“ en það
var heiðurstitill J.P.T. Bryde
einokunarkaupmanns, að
selja ekki salt nema kaup-
andinn skuldbindi sig skrif-
lega til að selja kaupmann-
inum allan fisk sinn og öll
hrogn fyrir verð, sem hann
vitaskuld réði sjálfur. Hér
endurtók sagan sig eins og
fyrri daginn og reiðin sauð og
vall.
Upp úr vertíðarlokum
1908 eða um miðjan maí
mánuð, boðuðu þeir Sig-
urður hreppstjóri Sigurfinns-
son og Árni gjaldkeri Fil-
ippusson til fundar í þing-
húsi hreppsins, barnaskóla-
húsinu Borg við Heimagötu.
Ræða skyldi stofnun kaup-
félags í byggðarlaginu.
Hinn 24. maí 1908 eðaeftir
rúma viku boðuðu forgöngu-
menn hugsjónarinnar til ann-
ars fundar í þinghúsinu. Það
var stofnfundur félagsins.
Kaupfélag þetta skyldi heita
Kaupfélag Vestmannaey-
inga.
Stofnendur munu hafa ver-
ið um 30 alls. Allur þorri
þeirra voru útvegsbændur í
kauptúninu. Tilgangur kaup
félagsins var að útvega fé-
lagsmönnum venjulegar
neysluvörur handa heimil-
unum við allra lægsta verði,
sem fáanlegt væri hverju
sinni. Kaupfélagið haíði að
sjálfsögðu mikil áhrif á verð á
afurðum en jafnframt stuðl-
aði það að lækkun á verði
allrar neysluvöru í kaup-
túninu.
En árið 1909 létu þeir
verslunarskólalærðan mann
plata sig að aðhyllast lána-
kerfið, skuldasöfnun og lána-
viðskipti en þá fór allt að
ganga á afturfótunum. Var
þá félagið gert að nokkurs-
konar hlutafélagi og hlaut
þar með nafnið Kaupfélagið
Herjólfur.
Skuldasöfnun félagsins var
svo gífurleg, að það neyddist
til að selja allar eigur sínar
árið 1913 til lúkningar á
skuldum. Þegar útséð var um
það, að Kaupfélagið Her-
jólfur yrði líka að leggja upp
laupana stofnuðu nokkrir út-
gerðarmenn sem þar höfðu
notið hagkvæmra viðskipta,
nýtt hlutafélag. Þriðja kaup-
félagið á fimm árum.
Þetta félag kölluðu þeir
Bjarma en það var stofnað
með hlutafé 25 manna og var
því kallað hlutafélag fyrst um
sinn. Meginmarkmiðið var
útvegun á neyslu og út-
gerðarvörum og að annast
sölu á afurðum félagsmanna.
Mikil gróska var í fé-
laginu á þessum árum þar
sem heimsstyrjöldin fyrri var í
algleymingi og allt verðlag
fór hækkandi ár frá ári. Ekki
var sú góða afkoma minnst að
þakka félagssamtökunum, út-
rýmingu milliliðanna. Félag-
ið notaði gróða sinn til að
kaupa hlutabréf í Eimskipa-
félagi Suðurlands og gaf
stóra peningaupphæð tíl
Björgunarfélags Vestmanna-
eyja, vegna kaupa þess á
björgunarskipinu Þór. Einnig
íhuguðu félagsmenn kaup á
togara svo fleiri og fleiri
óskuðu inngöngu í félagið. Á
aðalfundi 1925 var svo sam-
þykkt að breyta lögum fé-
lagsins og móta það sem
samvinnufélag ' samkvæmt
gildandi landslögum.
En nokkurra erfiðleika
hafði gætt á þessum tveim
síðustu árum, sem að sjálf-
sögðu stafaði af óþarfa
skuldasöfnun félagsins. Um
árið 1928 fór svo aftur að
birta til hjá Bjarma og gerðist
stjórn félagsins stórhuga og
ræddi um að reisa félaginu
m.a. nýtt salt og fiskgeymslu-
hús. En útlit viðskipta og
atvinnulífsins breyttist mjög
til hins verra, þegar leið á árið
1929. Heimskreppan mikla
var í aðsigi. Kreppan sagði
fljótt til sín í öllum rekstri
Bjarma og missti það stoð sína
og styttu, Hjálm Konráðs-
son árið 1933 og var félaginu
slitið ári seinna eða 1934.
Máltækið kunna sannaðist
á samtökum þessum, að
vandi er að gæta fengins fjár
og sterk bein þarf til að þola
góða daga.
Kaupfélagið
Fram
1916
Það gerðist í nóvember
1916 að 27 útvegsbændur
ræddu um stofnun kaup-
félags. Þeir voru ekki yfir sig
hrifnir af forystunni í Kaup-
félaginu Bjarrna. Þeir vissu
best hvar skórinn kreppti að
um verkun og geymslu sjáv-
arframleiðslunnar. Þá skorti
stakkstæði til þess að þurrka
saltfiskinn á að suinrinu. Þá
skorti, og úr þeim skorti yrði
ekki bætt nema með sam-
tökum.
Kaupfélagið Fram var
stofnað og þeir keyptu allar
eigur einokunarverslunar-
innar Duus, sem nýfarin var á
hausinn. Þessar eignir voru
t.d. stórt verslunarhús, salt-
hús, fiskgeymsluhús, bræðslu-
hús o.fl. Upp úr 1929 fór svo
að halla undan fæti og
versnaði ástandið með ári
hverju, en það var svo árið
1940, eftir streð við mikla
skuldabagga, að Einar ríki
Sigurðsson, útgerðarmaður,
með meiru keypti kaupfélag-
ið eins og það lagði sig.
Guðmundur Ingvarsson hefur starfað hjá KFV frá stofnun þess og starfar enn.
Var lengi deildarstjóri í búsáhaldadeild.