30. júní - 15.06.1968, Blaðsíða 2

2
30. jíjn!
Viðtal við Hermann Jónasson
fyrrv. forsætisráðherra
Við gengum á fund Hermanns
Jónassonar fyrrverandi forsæt-
isráðherra, og ræddum við hann
um forsetakosningarnar. Eink-
um vildum við leita álits hans á
því, hvort hann teldi hyggilegra
að kjósa til forseta mann úr
hópi hinna „leiknu stjórnmála-
manna" eða úr hópi þeirra
manna, sem ekki hafa gengið
á vald neinum pólitískum flokki
og eru engum þeirra háðir.
Það er komið undir skapgerð
mannsins, sem um er að ræða,
sagði Hermann. Forsetaefniö
getur verið svo þroskað og svo
algjörlega yfir flokksleg sjón-
armið hafið, að það taki ekki
tillit til þeirra. Þetta er þó sjald-
gæft, einkum ef forsetaefnið
hefur nýlega yfirgefið stjórn-
málabaráttuna.
Ýmsar þjóðir sneiða því hjá
„hinum leiknu stjórnmálamönn-
um“ og velja fyrir forseta lista-
menn eða vísindamenn, sem
þekktastir eru meðal hlutaðeig-
andi þjóðar og óháðir stjóm-
málaflokkunum. Hjá þessum
þjóðum er forsetinn tákn um
samheldni og samstöðu.
Hvaða regla er helzt hægt að
segja, að hér á landi hafi mynd-
azt um þetta atriði?
Engin regla hefur skapazt um
þetta hér á landi, enda aðeins
um eina kosningu að ræða. Þeg-
ar ég lít yfir sögu, okkar unga
lýðveldis sýnist mér þó, að sú
skoðun hafi ávallt verið mjög
ríkjandi á meðal mikils fjölda
manna, að forseti ætti að vera
maður óháður stjórnmálaflokk-
unum.
Við kosningarnar 1952 tefldu
Framsóknarflokkurinn og Sjálf-
stæðisflokkurinn fram sameig-
inlega, eins og kunnugt er, hin-
um vinsæla kirkjuhöfðingja, séra
Bjarna Jónssyni.
Á meðal forustumanna Sjálf-
stæðisflokksins og Framsóknar-
flokksins, sem stóðu að framboði
séra Bjarna Jónssonar, komu i
hinir „leiknu stjórnmálamenn" j
ekki til álita. Haldið var fast við
að velja forsetaefnið úr hópi
þeirra manna, sem minnst höfðu
haft sig í frammi í stjórnmálum.
Þetta var sjónarmiðið þá og ég
fæ ekki séð að forsendurnar hafi
breytzt nokkuð síðan.
Það sama varð ofan á, þegar
Sveinn Björnsson var sjálfkjör-
inn. Það var aðeins hugsanlegt
vegna þess, aö hann hafði ekki
komið nærri stjómmálum svo
áratugum skipti.
Teljið þér ekki hætt við þvi,
að manni, sem valinn er úr hópi
Hermann Jónasson.
stjórnmálamanna, reynist erfitt
að taka ákvörðun gegn flokki
sínum?
Vitanlega er sú hætta alltáf
yfirvofandi, en eins og ég hef
sagt áður, getur maður verið
svo þroskaður að hann sé hafinn
yfir flokkssjónarmiðin.
Hitt er þó líklegra, að mínum
dómi, að hin pólitísku sjónarmið
ráði miklu, ekki sízt ef örstutt
er síðan forsetaefnið fór úr hin-
um pólitísku herklæðum og
íklæddist hvítum klæðum hlut-
leysisins. Þegar hann þarf að
gera stjórnarráðstafanir, sem
ganga gegn þeim flokki, sem
h-ann hefur tilheyrt, ef til vill
alla ævi, þá þarf mikinn þroska
til að dæma hlutlægt í málum.
Að lokum, hvað viljið þér segja
• um kosninguna alménnt?
Ég fagna því, að Kristján
Eldjárn, þjóðminjavörður, gaf
kost á sér til forsetaframboðs.
Hann hefur ekki gengið á hönd
SIGURÐUR BLÖNDAL, skógarvörður, Hallormsstað:
Nú á íslenzka þjóðin
óvenjulegt tækifæri
Þeirri skoðun er nú haldið á
loft, að forseti íslands þurfi
endilega að hafa setið á Alþingi
og síðan skólazt hæfilega lengi í
utanríkisþjónustu. Ég er á önd-
verðri skoðun. Ég tel nauðsyn-
legt að skapa um forsetaemb-
ættið íslenzka hefð, sem hæfi
smæð þjóðárinnar og sögulegri
sérstöðu. Engan mann veit ég
kjörnari til þessa verks en Krist-
ján Eldjárn, bæði vegna óvenju-
legra hæfileika, glæsimennsku
og starfsferils, og ekki síður
vegna hins að hafa ekki staðið í
stj órnmáladeilúm.
Mér finnst íslenzka þjóðin
hafa óvenjulegt tækifæri í þess-
um forsetakosningum og því
megi hún ekki sleppa.
Sigurður Blöndal.
SIGURÐUR GUÐMUNDSSON, skrifstofustjóri:
Nýr andi — ferskur blær
um forsetaembættið
neinum flokki, þótt ég þykist
þess hins vegar fullviss, að hann
hafi ávallt fylgzt vel með þjóð-
málum. Kristján er fluggáfaður
maður og kunnur að drengskap
og samvizkusemi. Ég veit, að
hann mun, ef hann nær kosn-
ingu, fylgjast sem bezt með
þjóðmálabaráttunni og störfum
stjórnmálamannanna. Þá er það
sannfæring mín, að honum muni
reynast jafnvel auðveldara en
„leiknum stjórnmálamanni“ að
leysa stjórnmálakreppur, ef að
höndum ber.
Loks tel ég það afar mikilvægt,
að Kristján Eldjárn er óumdeil-
anlega einhver bezti merkisberi
íslenzkrar menningar, sögu og
tungu, þessa dýrmæta arfs, sem
við verðum að varðveita eins og
sjáaldur augna okkar. Ég er
sannfærður um, að hann mun
þannig verða sameiningartákn
þjóðarinnar. Það er mikilvæg-
ast. J. K.
Forseti fsiands kemur fram
sem fulltrúi þjóðarheildarinnar
út á við og inn á við, setur Al-
þingi og slítur því, gegnir mikil-
vægu hlutverki við stjórnar-
myndun o. s. frv. Mikilvægt er,
að þessi störf séu ágætlega af
hendi leyst, en það er þó að
mínu viti einkum tvennt til við-
bótar, sem getur gefið forseta-
embættinu sannarlegt gildi fyr-
Vésteinn Ólason.
ir þjóðina: Forseti á að veita
þjóðinni andlega og siðferðislega
forystu, og hann á að vera æðsti
vörður lýðræðis í landinu.
Við hátíðleg tækifæri og á ör-
lagastundum ávarpar forseti
þjóðina. Hann getur þá haft
mikil áhrif með orðum sínum,
aukið samheldni og samhug,
vakið og örvað heilbrigða þjóð-
erniskennd, hvatt til dáða og
varað við hættum. Mörg. dæmi
eru þess í sögunni, hve þjóðhöfð-
ingjar smáþjóða hafa veitt þeim
mikilvæga forystu á örlagatím-
um.
Valdsvið forseta og réttur til
að fresta afgreiðslu mála eða
skjóta þeim undir dóm þjóðar-
innar sýnir, að hann á að vaka
yfir því, að handhafar löggjafar-
og framkvæmdavalds gangi ekki
í berhögg við vilja þjóðarinnar.
Æskilegast er auðvitað, að ekki
þurfi að koma til slíkrar íhlutun-
ar af hálfu forseta, en vald hans
er lýðræðinu mikil trygging.
Allir vita, að lýðræðis er vand-
gætt. Hér sem annars staðar
gætir ævinlega tilhneigingar til
myndunar sérstakrar valdastétt-
ar eða valdahóps. Tiltölulega fá-
ir menn, sem fara með mikil
stjórnmálaleg eða efnahagsleg
Framboð Kristjáns Eldjárns
er fagnaðarefni. Og greinilegt er,
að það hefur fundið mjög góð-
an hljómgrunn með þjóðinni.
Vera má, að það sé ýmsum undr-
unarefni og er því ekki úr vegi
að fara um það nokkrum orð-
um.
Auðvitað eiga hinar góðu und-
irtektir sér margar orsakir. En
meginorsökina tel ég þó vera
ósk fólksins í landinu um nýjan
anda í æðsta stjórnkerfi ríkis-
ins, ferskan blæ á æðstu stjórn-
arstofnanir lýðveldisins. Hvorki
er þetta einsdæmi né undrunar-
völd, geta á eigin spýtur tekið
ákvarðanir, sem hafa örlagarík
áhrif á líf hvers einstaklíngs í
landinu. Hlutverk forseta er að
vera fulltrúi þjóðarinnar gagn-
vart valdakerfinu, tryggja, að
því sé ekki misbeitt. Það hlýtur
því að vera æskilegt, að forseti
sé sem óháðastur valdastéttinni.
Ég tel mjög óheppilegt,.að hann
komi svo að segja beint. úr hópi
þeirra manna, sem með völdin
fara eða um þau keppa. Þá hlýt-
ur einlægt að vera hætta á, að
honum reynist erfitt að gæta
fyllsta hlutleysis eða njóta ó-
skoraðs trausts, þótt vilji hans
sé góður.
Ég styð dr. Kristján Eldjárn í
forsetakosningunum 30. júní,
vegna þess að ég tel hann prýði-
lega hæfan til að gegna hinum
venjubundnu störfum, sem for-
setaembætti fylgja. En þó styð
ég hann miklu fremur, vegna
þess að ég treysti honum til að
verða sannur forystumaður
þjóðarinnar og öruggur vörður
lýðræðis á íslandi.
Forsetakosningarnar þann
30. júní n. k. eru í hug mínum
alvörumál, en ekki æsinga. ís-
lenzk málefni hafa knúið mig
til að taka ákvörðun. Ég hef
ákveðið að stuðla að kjöri
Kristjáns Eldjárns til forseta-
embættis — með einu at-
kvœði.
Smátt er veitt — og þó allt.
Ég smala hvorki mönnum né
konum á kjörstað. Sérhver
íslenzkur þegn á nú að rata
rétt og axla byrði liðins tíma
hjálparlaust.
Forsendur afstöðu minnar
í þessu máli eru fjórar:
1. Kristján Eldjárn stóðst
tvísýn áhrif íslenzkrar vel-
gengni án þess að haggast.
efni. Nýjum anda í þjóðmálun-
um er hvarvetna fagnað, jafnt
í Tékkóslóvakíu sem Bandaríkj-
unum. Almenningur fagnar nýj-
um mönnum með nýjar skoðan-
ir, er miða að almenningsheill.
Því nutu hinir látnu Kennedy-
bræður svo mikilla vinsælda og
trausts, því er Dubcek Tékkum
sem vorþeyr. Hið sama; gerist
hér. Þjóðin fagnar nýjum manni,
er stígur fram á sjónarsviðið,
manni sem hefur frábæra
menntun og þekkingu á mál-
efnum þjóðarinnar og er ósnort-
inn af moldviðri stjórnmálanna.
Hann er nýr tónn. Því fagnar
þjóðin honum sem leiðtoga.
En hví skyldi þjóðin óska eft-
ir nýjum anda, ferskum blæ?
Sigurður Guðmundsson.
Leikur ekki ferskur andi um
æðstu stjórnvöld ríkisins? Ekki
verður það talið. Alþingi er í
of ríkum mæli samkunda gam-
alla stjórnmálamanna. Og æðstu
stjórnmálaforingjarnir hafa
ríka tilhneigingu til að halda
öllu innan hringsins, nýir menn
skulu ekki fá að komast að. Og
sízt af öllu maður úr alþýðustétt
eins og Kristján Eldjárn. En
sú starfsregla býður hvorki
Framhald á bls. 7.
2. Hann hefur í aldarfjórð-
ung ástundað menningar-
greinar, sem misvitrir menn
státa af á málþingum, en
gleyma oft í önn dagsins.
3. Hann gætir hófs í kröf-
um til annarra, er háttvís at-
orkumaður.
4. Hann virðist skilja, —
engu síður en þaulreyndir
stjómmálamenn, hvað mikil-
verðast er fyrir þjóðina.
Ég ætla ekki að kjósa Krist-
ján Eldjárn til þess eins að
sitja á forsetastóli fjögur ár,
heldur og til þess hlutskiptis
að vaka á verði á Bessastöðum
— hverju sem viðrar i is-
lenzku þjóðlífi.
VÉSTEINN ÓLASON, magister:
Sannur forystumaður
SIGRÚN SIGURJÓNSDÓTTIR:
Rödd úr Hjaltadal