Ingólfur - 17.06.1965, Blaðsíða 3

17. júní 1965
INGÓLFUR
3
Sigurður Líndcsi:
Að hafa vit
Þegar einhver tekur sér fyrir
hendur að gagnrýna útbreidda og
viðtekna háttsemi í þjóðfélaginu,
er það oft tekið óstinnt upp, eink-
um ef um leið er hróflað við rót-
grónum falshugmyndum og hefð-
bundnu makræði landslýðsins. Er
málið oft afgreitt með því, að nú
ætli hlutaðeigandi sér að fara að
hugsa fyrir landslýðinn, — hafa
vit fyrir honum og þar látið stað-
ar numið. Slíkir málshefjendur
eru gjarnan sakaðir um það, að
lifa undir kjörorðinu: „Vér einir
vitum“ og telja sig þess umkomna
að leggja öðrum lífsreglurnar.
Þetta er sem sagt talin ósvinna,
lýsa ofmetnaði, hroka og jafnvel
einræðishneigð, enda er sú skoð-
un almennt ráðandi hér á landi
í blöðum, útvarpi og á málþing-
um — opinberlega viðurkennd —
ef svo má segja, að fólkið eigi
sjálft að ráða málefnum þjóðfé-
lagsins og taka ákvarðanir í sam-
ræmi við það, sem vilji þess segi
til um, enda kunni hver og einn
og þar með allur fjöldinn bezt að
meta, hvað honum sé fyrir beztu.
Er helzt að skilja, að hlutverk
forystumanna þjóðarinnar sé það
eitt að framkvæma þegar til orð-
inn vilja fólksins.
Rétt er að taka það strax fram,
að öll atriði, sem lúta að því, hver
raunverulega taki ákvarðanir í
þjóðfélaginu og hafi úrslitaáhrif,
eru býsna flókin og því ekki að
vænta að þeim verði gerð hér nein
fullnaðarskil. Þar sem hins vegar
þessari skoðun, — að fólkið eigi
að ráða og ótilhlýðilegt sé að „hafa
vit fyrir“ því, eins og það er kall-
að, — hefur mjög verið haldið á
loft í umræðum, sem undanfarið
hafa hér orðið um sjónvarpsmál,
af formælendum hins erlenda sjón-
varps, virðist nauðsynlegt að í-
huga lítillega hvað það feli í sér
að fólkið ráði eða eigi að ráða.
★
I sérhverju nútímaþjóðfélagi er
starfandi mikill fjöldi sérfræðinga
á flestum sviðum. Um það verður
naumast deilt, að hlutverk þess-
ara manna allra sé á einn eða ann-
an hátt að „hafa vit fyrir“ mönn-
um. Ef menn veikjast, leita menn
læknis og láta hann „hafa vit fyr-
ir“ sér um það, hvernig öðlast cigi
bata. Ef ágreiningur kemur upp
eða menn þykjast órétti beittir,
leita menn lögfræðings og láta
hann „hafa vit. fyrir“ sér um lausn
hlutaðeigandi máls. Ef menn ætla
að leggja út í verklegar fram-
kvæmdir, leita menn til verkfræð-
inga og annarra tæknimenntaðra
manna og lúta forsjá þeirra um
tilhögun framkvæmda — láta þá
„hafa vit fyrir“ sér. — Allt þykir
þetta sjálfsagt og eðlilegt. Það
getur því með engu móti verið
hneykslunarefni, þótt „haft sé vit
fyrir“ mönnum sem einstakling-
um.
En á þá eitthvað annað við,
þegar kemur að málefnum alls
þjóðfélagsins? Þegar sú staðreynd
er höfð í huga, að þau eru oftíega
mjög flókin og injög örlagarík, þá
virðist engin ástæða til að ætla
slíkt.
Mikilvægi þeirra þarf ekki að
fjölyrða um, en undirstrika ber,
að þau cru jafnaðarlega svo flók-
in og margþætt, að allur þorri
manna fullnægir ekki þeim þekk-
ingarforsendum að geta tekið
sjálfstæða afstöðu til þeirra svo
að gagni komi. Jafnvel þótt menn
hefðu næga þekkingu til að
bera, mundu fæstir hafa þau
gögn í liöndum, að unnt væri
að taka slíka afstöðu, og jafn-
vel þótt bæði þekking og nægileg
gögn væru fyrir hendi, mundu
fæstir hafa tíma til að kynna sér
þau svo rækilega, að þeir gætu
sjálfir tekið sjálfstæða afstöðu,
nema til lítils hluta allra þjóð-
félagsmálefnanna. Sjálfstæð á-
kvörðun verður því einungis tekin
um tiltölulega fá mál. Mönnum
er því nauðugur sá kostur að láta
aðra menn „hafa vit fyrir“ sér á
ótal sviðum þessara málefna.
Af þessum sökum m. a. kjósa
menn í lýðræðisþjóðfélögum full-
trúa til þess að ráða fram úr mál-
efnum þeim, sem að þjóðfélaginu
lúta. Eins og orðið ber með sér,
er fulltrúa sýndur fullur trúnaður
— svo verður að vcra, þar sem
hlutverk hans er, eins og áður seg-
ir, að ráða fram úr flóknum mál-
efnum þjóðfélagsins, sem almenn-
ingur hefur ekki aðstöðu til að
gera sér grein fyrir, en til þess
að geta það verður hann m. a.
,,að hugsa fyrir“ fjöldann og „hafa
vit fvrir“ honum.
En hefur þá fólkið sjálft, fjöld-
inn, engin áhrif?
Ef hliðsjón er höfð af því, þeg-
ar einstaklingur leitar til sérfræð-
ings, þá er auðsætt, að sá, sem
læknis leitar, æskir heilbrigði, sá,
sem til lögfræðings leitar, æskir
þess að fá greitt úr deilu og/eða ná
rétti sínum, en sá, sem til verk-
fræðings leitar, æskir þess að
hrinda af stað tiltekinni fram-
kvæmd. Hann markar sem sagt
meginstefnuna, en felur hinum
sérfróða „að hafa vit fyrir“ sér
um einstaka þætti framkvæmdar-
innar, og hann ræður því einnig,
hvern hann fær lil verksins. Sama
gerist í raun og veru í þjóðfélag-
inu. Fólkið velur meginstefnuna,
en verður að fela fulltrúum sínum
framkvæmd hennar í einstökum
atriðum, með öðrum orðum lætur
þá „hafa vit fyrir“ sér að þessu
leyti. Fólkið ræður því einnig,
hvcrjum það felur þetta hlutverk,
— það getur með öðrum orðum
ráðið því, hverjir ráða.
★
I umræðum þeim, sem orðið
hafa um sjónvarpsmál undanfar-
ið, hafa formælendur hins erlenda
sjónvarps margsinnis lýst hneyksl-
un sinni á því, að örfáir menn,
eins og það er kallað, skuli ætla
sér þá ósvinnu að fara „að hugsa
fyrir“ fjöldann eða „hafa vit fyr-
ir“ fólkinu og „banna“ því að
horfa á sjónvarp.
Nú er það yfirlýst stefna allra
stjórnmálaflokka á Islandi að
standa vörð um fullveldi og frelsi
þjóðarinnar, svo og að varðveita
tungu þjóðarinnar og annan þjóð-
legan menningararf. Yfir þessa
meginstefnu hefur allur þorri þjóð-
arinnar margsinnis lagt blessun
sína. Þess er hins vegar naumast
að vænta, að allur almenningur
hafi aðstöðu til að ineta það ná-
kvæmlega og gera sér fulla grein
fyrir því, hvað gera þurfi hverju
sinni til þess að vernda fullveldi
þjóðarinnar eða ávaxta þjóðlegan
menningararf, fremur en almenn-
ingur hefur yfirleitt tök á að
sökkva sér niður í og ráða fram
úr öðrum málefnum þjóðfélags-
fyrir
ins, eins og rakið hefur verið. Þess
er þannig alls ekki að vænta, að
áhangendur þessa útlenda sjón-
varps hér á landi hafi almcnnt
gert sér fulla grein fyrir því, hverj-
ar séu forsendur og hver sé undir-
staða sjálfstæðrar menningar á
íslandi, þó að þeir hafi lagt bless-
un sína yfir þá meginstefnu, sem
mörkuð hefur verið í þeim efnum.
Hér kemur því eins og jafnan
til kasta þeirra, sem sýndur hef-
ur verið fullur trúnaður til að
framkvæma meginstefnuna, í
þessu tilviki að standa vörð um
ávöxtun þjóðlegs menningararfs.
Þeim ber því að veita þjóðinni
leiðsögn, eða „hafa vit fvrir“
henni, ef menn vilja orða það svo.
Ef þeim hins vegar missýnist,
eða þeir vanrækja þetta hlutverk
sitt, er það bein skylda þeirra, sem
öðrum fremur verða taldir bera
skyn á, hvað þarf til varðveizlu
þjóðlegrar menningar, svo sem
skálda, rithöfunda og annarra
listamanna, fræðimanna á vett-
vangi þjóðlegra fræða, svo og ann-
arra áhugamanna í þeim efnum,
að hefjast handa og beita áhrifum
sínum gegn öllum víxlsporum eða
vangæzlu hinna kjörnu forvstu-
manna. Á sama hátt er það skylda
læknastéttarinnar að hefjast
handa gegn hvers konar glapræð-
um í heilbrigðismálum af hendi
landsfeðranna, skylda lögfræðing-
anna að vara við víxlsporum í
réttarskipun, skylda verkfræðinga
og annarra tæknimenntaðra
manna að reyna að koma í veg
fyrir mistök á tæknisviði. Hér er
ekki um neinn ofmetnað, hroka
eða einræðishneigð að ræða, held-
ur brýna skyldu. Menn þessa hef-
ur þjóðin kostað til sérnáms, eða
búið tiltekna aðstöðu í þjóðfélag-
inu, m. a. til þess, að þeir „hefðu
vit fyrir“ henni á sviði sérgrein-
ar sinnar.
Það má aldrei verða, að ímynd-
uð yfirráð fólksins, ímyndað vald
þess verði notað sem skálkaskjól
fyrir því, að málefni þjóðarinnar
verði látin velkjast stjórnlaust
áfram.
/------------------------------------------------------------*
Lærum af reynslunni
Á jundi þeim um sjónvarpsmál, sem nokkrir úr hópi sextíu-
menninganna boðuðu til 17. j. m., lét dr. Gylfi Þ. Gíslason mennta-
málaráðherra svo ummœlt, að sér vœri til ejs, að leyji til stœkk-
unar sjónvarpsstöðvarinnar í Keflavík hefði verið veitt árið 1961,
ej nolckrir hcjðu séð jyrir, hverjar ajleiðingar leyfisveitingarinnar
yrðu. Það hefði hins vegar ekki verið, engir hejðu áttað sig á
því, til hvers vanda hejði verið stofnað, og því hefði jarið sem jór.
Á jundinum var menntamálaráðherra þegar bent á, að jajn-
skjótt. sem lcunnugt var gert um leyfisveitinguna á alþingi 10.
nóvember 1961, risu upp margir menn til andmœla, m. a. ýmsir
úr hópi sextíumenninganna. Iíaldinn var sérstakur umrœðufund-
ur um málið í útvarpssal 25. nóv., sem athygli vakti, og mótmœli
bárust, jrá jélagasamtökum, svo sem Rithöfundafélagi Islands.
Upp úr þessu spruttu siðan útvarpsumrœður á alþingi um stœkkr
unarleyjið 28. febrúar 1962.
Allar þessar aðgerðir voru að sjálfsögðu ekki gerðar út í bláinn.
heldur af þvi, að þeir, sem að þeim, stóðu, gerðu sér grein jyrir,
til hvers hajði verið stofnað með leyfisveitingunni. í umrœðum
þessum voru jafnvel þá þegar nefndar t.ölur sjónvarpstœkja, er
hér yrðu innan skamms tíma, áþekkar þeim, sem nú eru orðnar
að staðreynd.
Þannig er Ijóst, að núverandi ófremdarástand í sjónvarpsmál-
um á tslandi verður ekki afsakað með því, að allir landsmenn
hafi til þessa sofið á verðinum, þótt hitt sé eflaust rétt, að margir
íslenzkir ráðamenn hafi enga grein gert sér fyrir því, hverjar af-
leiðingar ákvörðun þeirra myndi h.afa.
En þvi eru þessi atriði úr sögu sjónvarpsmálsins rifjuð hér upp,
að þau mœttu vel vera umhugsunarefni íslenzkum■ ráðamönnum,
er þeir standa nú andspœnis nýjum vanda í sjónvarpsmálinu.
Þeir h.afa tekið ákvörðun um stofnun íslenzks sjónvarps á nœsta
ári, og þá valcnar spurningin um það, hvort leyfa eigi Kefla-
vík.ursjónvarpinu cftir sem áður að ná til meirihluta landsmanna
eða takmarka það við herstöðina eina„ eins og upphaflega var
krafizt. Sjálf hefur ríkisstjómin eklcert látið uppi um fyrirœtlan
sína í þessu efni. Á fundi með sextíumenningunum taldi mennta-
málaráðherra, að sjá cetti til, hvemig íslenzka sjónvarpið stœði
sig í samkeppni við hið ameriska og taka síðan ákvörðun um
málið, en lýsti því að lokum sem persónulegri slcoðun sinni, að
rétt vœri að takmarka Keflavíkursjónvarpið við herstöðina eftir
tilkomu íslenzks sjónvarps.
Á fundinum tóku margir fundarmanna eindregið í þann streng,
að nauðsynlegt vœri að binda hermannasjónvarpið við völlinn
einan, og lýstu þeirri skoðun sinni, að bœði vœri unnt og sjálf-
sagt að taka ákvörðun um það nú þegar. Sýndu þeir fra.m á, að
af margvíslegum ástœðum vœri fráleitt að reka íslenzkt sjón-
varp við hlið erlends herstöðvarsjónvarps.
Þannig varaði hópur manna allt frá árinu 1961 við stœkkun
sjónvarpsstöðvarinnar í Keflavílc og þar með fylgjandi innrás
einnar erlendrar þjóðar og þjóðtungu í íslenzka menninqarhelgi.
Þeim orðum var ekki sinnt, en nú hefur reynslan fœrt íslenzkum
ráðamönnum og þjóðinni allri heim sanninn um réttmœti þeirra
viðvörunarorða. Sjálfur formaður út.varpsráðs hefur nefnt nú-
verandi ástand i sjónvarpsmálum á íslandi „andstyggilega sjálf-
heldu“.
Nú varar sami hópur manna við þeirri hugmynd að œtla sér
að reka vanmáttugt íslenzkt sjónvarp við hlið sjónvarps erlends
stórveldis í landinu, og leggur á það áherzlu, að íslenzk stjómar-
völd bæði geti og verði að taka nú þegar ákvörðun um að tak-
marka Keflavíkursjónvarpið við herstöðina eina. Er ekki ástœða
til að gefa þeim orðum gaum?