Ingólfur - 17.06.1965, Blaðsíða 6

6
INGÓLFUR
17. júní 1965
Símon Jóh. Ágústsson:
Sjónvarp og uppeldi
Ég er einn þeirra, sem tel, að mis-
ráðið hafi verið að auka styrkleika sjón-
varpsstöðvarinnar í Keflavík, svo að
hún næði til mestalls Suður- og Suð-
vesturlands eða til um 6o% þjóðarinn-
ar, lauslega áætlað. Fyrirsjáanlegt hefði
átt að vera, að þessi tilhögun hlaut að
leiða til þess, að fjöldi manna keypti
sér sjónvarpstæki, eins og raunin hefur
orðið á. Sjónvarpið í Keflavík er ædað
bandarískum hermönnum, en er ekki
að neinu leyti miðað við menningar-
þarfir okkar og menningarkröfur, enda
hafa íslendingar ekki hinn minnsta
íhlutunarrétt um rekstur þess. Ahrif
þessa bandaríska hermannasjónvarps á
þjóðmenninguna og þá sérstaklega á
hina uppvaxandi kynslóð, er mörgum
þungt áhyggjuefni, og einkum er kvíð-
væulegt, ef við verðum að búa við þetta
sjónvarp um ófyrirsjáanlega langan
tíma. Um þetta hafa orðið miklar um-
ræður og deilur, og af þeim hefur
flestum mönnum skilizt, að þjóðinni er
ckki búandi við Keflavíkursjónvarpið
til langframa. Þess vegna hefur verið
ákveðið að koma hið fyrsta á fót ís-
lenzku sjónvarpi, enda virðist það vera
cina tiltækilega leiðin til lausnar þeim
vanda, sem við höfum ratað í, úr því
sem komið er.
Sjónvarpið er að flestu leyti hið öfl-
ugasta fjölmiðlunartæki, sem fundið
hefur vcrið upp, og áhrif þess, ekki
hvað sízt á börn og unglinga, eru geysi-
mikil, þótt þau hafi ekki verið könn-
uð dl hlítar. Fara þessi áhrif auðvitað
mest eftir sjónvarpsefninu. Enginn vafi
er á því, að sjónvarp getur, ef rétt er
á haldið, verið ril menningarauka, svo
sem sjónvarp, sem tekið er í þágu
kennslu og fræðslu á ýmsum sviðum.
En áhrifin eru eingöngu komin undir
gæðum þeirrar fræðslu og kennslu, sem
þar fara fram í sjónvarpinu. Léleg
kennsla og yfirborðsleg fræðsla brcyt-
ast ekki ril batnaðar, þótt þeim sé sjón-
varpað. Enn fremur er gildi sjónvarps-
fríeðslu takmarkað, nær ekki ril allrar
mikilvægrar kennslu og náms. Persónu-
leg áreynsla og vinna ncmendanna
sjálfra er eftir sem áður aðalskilyrði
þess, að góður árangur náist. Ýmsar
rannsóknir benda ril þess, að sjónvarp
stuðli einkum að betri árangri á lægri
námssrigum og sé hentugri börnum,
sem eru seinþroska andlega, en þeim,
scm vcl eru gefin. En því miður er
sjónvarpsefni í flestum löndum næsta
misjafnt að gæðum, mest til skemmt-
unar og dægradvalar, hégómlegar frétt-
ir, íþróttakeppni o. fl. því um líkt.
Stór þáttur í sjónvarpsdagskrá flestra
þjóða eru alls konar reyfaramyndir og
glæpamyndir, scm hafa að hyggju
margra rannsóknarmanna vafasöm eða
ill áhrif á börn og unglinga. I öllum
löndum, þar sem rækilcgar athuganir
hafa farið fram á áhrifum sjónvarps,
hefur komið fram, að þegar böm stálp-
ast, láta þau sér ckki nægja að horfa
á þá þætri, sem þeim eru sérstaklega ætl-
aðir, heldur sækjast mjög efrir sjón-
varpsefni, sem eingöngu er miðað við
liæfi fullorðinna manna, og þá einkum
reyfaramyndum, glæpamyndum og
lcynilögreglumyndum. Þá hefur jafn-
framt komið í ljós af þessum athugun-
um, að foreldrar eru yfirleitt þess ekki
umkomnir að koma í veg fyrir, að böm
þeirra sjái slíkar myndir, jafnvel þótt
algeru sinnuleysi eða kæruleysi sé ekki
ril að dreifa. Börnunum em þarna hæg
heimatökin, auk þess sem altítt er, að
þau bregði sér til kunningja sinna og
horfi þar á þætti, sem foreldrar þeirra
meina þeim að sjá heima. Má gera ráð
fyrir, að börn jafnvel frá 7—10 ára aldri
(og sum fyrr) sækist meira efrir framan-
grcindum þáttum í sjónvarpsdagskrá
fullorðinna en barnatímum. Þá er lík-
legt, að lestraráhugi barna, sem horfa
mikið á sjónvarp, mótist að talsverðu
leyti af því efni, sem þeim þykir mest
gaman að sjá í sjónvarpi.
Eins og foreldrar hafa yfirleitt verið
þess lítt megnugir að spyrna við því,
að börn, einkum úr því að þau em
komin á skólaaldur, sjái sjónvarpsefni,
sem ekki er við þeirra hæfi og fullorðn-
um einum er ætlað, eins hefur reynsl-
an sýnt, að foreldrar ráða yfirleitt
nauðalítið við, hve miklum hluta tóm-
smnda sinna börn verja ril þess að horfa
á sjónvarp. Ymsir foreldrar láta þetta
líka nær afskiptalaust. Auðsætt er, að
því meir sem börn horfa á sjónvarp,
því minni tíma hafa þau ril annarra
tómstundastarfa. Þetta er útaf fyrir sig
ærið áhyggjuefni, því að fæstir telja
æskilegt, að meginhluti allra tómsmnda
barna fari ril þess að horfa á sjónvarp.
Með því móti dregst áhugi barna frá
virkri þátttöku í leikjum, störfum og
félagssamskiptum, sem búa yfir meiri
fjölbreytni og smðla meir að alhliða
þroska þcirra. 1 Bandaríkjunum er al-
gengt, að 12—13 ára börn horfi á sjón-
varp 3 tíma á dag. I Evrópu horfa böm
mun minna á sjónvarp en í Bandaríkj-
unum, og gæti það m. a. stafað af því,
að minna sjónvarpsefni er þar á boð-
stólum. Hér á landi mun ekki með öllu
fátítt, að börn á skólaaldri, sem hafa
sjónvarp á hcimili sínu, horfi á það
2—3 tíma daglega, jafnvel lengur.
Oft er þeim rökum á loft haldið, að
sjónvarp stuðli að því, að börnin séu
meira heima en ella myndi vera. Vissu-
lega er það rétt, en það segir ekkert
til um það, hvaða áhrif sjónvarpið hef-
ur að öðm leyti á heimilislífið. Bent
hefur verið á, að ofnotkun sjónvarps
leggi dauða hönd á heimilislífið, allir
hanga tímum saman steinþegjandi fyr-
ir framan sjónvarpstækið og þannig
minnka samtöl og félagsleg og andleg
samskipti heimilismanna.
Þar sem sjónvarpið er mjög áhrifa-
ríkt fjölmiðlunartæki og notkun þess er
cingöngu undir heimilunum komið, er
það vandmeðfarið. Ymsir vona, að mis-
notkun þess eða ofnotkun sé mest fyrst
í stað, sakir nýjabrums, en svo komist
meiri hluti heimila upp á lag með að
nota það skynsamlega og í hófi. Reynsla
Bandaríkjamanna o. fl. styður þó ekki
þessa ályktun, enn sem komið er. Of
langar sjónvarpsdagskrár, eða þar sem
unnt er að ná til sjónvarps svo að segja
allan daginn ril miðnættis eða lengur,
stuðla mjög að ofnotkun sjónvarps á
heimilum.
Nú virðast flcstir orðnir sammála um,
enda afráðið, að koma hér upp hið bráð-
asta íslenzku sjónvarpi. Lengd dagskrár-
innar ætti alls ekki að fara fram úr 2—3
tímum á dag. En þótt svo fari, að fjár-
ráð stofnunar þessarar rýmkist, er fram
líða stundir, tel ég öllu varða, að stefnt
vcrði að því að btrta sjónvarpsdagskrána,
cn ekki að því að lengja hana. Nú
munu margir spyrja: Þegar íslenzka
sjónvarpið tekur ril starfa, verður þá
jafnframt lokað fyrir Keflavíkursjón-
varpið? Finnst sjónvarpsnotendum ekki,
að með því sé dregin burst úr nefi
þcirra? Með því móti verða þeir af
mörgum þáttum, sem eru mjög vinsæl-
ir meðal þeirra, og Keflavíkursjónvarp-
ið stendur þar að auki 7—14 stundir
daglega. Svo kann að vera, en samt sem
áður tel ég, að af menningarástæðum
verði að loka fyrir Keflavíkursjónvarp-
ið jafnskjótt og íslenzkt sjónvarp tekur
til starfa. Bencdikt Gröndal alþingis-
maður hefur fært haldgóð rök að þessu
í Alþýðublaðinu ekki alls fyrir löngu í
greininni: Gengur ckki til langframa.
Ég vil að lokum leggja áherzlu á
tvö aðalatriði varðandi rekstur sjón-
varps:
1. Sjónvarp hér á landi á að vera ís-
lenzk menningarstofnun, sem Islend-
ingar stjórna, bera ábyrgð á og hafa
allan veg og vanda af.
2. Af erlendum rannsóknum má
ráða, að vafasöm og óheppileg áhrif
sjónvarps, einkum á börn og unglinga,
stafi aðallega af tvennu: a) Vondu og
menningarsnauðtt sjónvarpsefni, svo sem
auðvirðilegum frétta- og skemmtiþátt-
um og reyfara- og glæpamyndum, og
b) of langri dagskrá. Þegar svo þessi
íslenzkt þjóðfélag hefur tekið
stakkaskiptum á fáum áratugum.
Ekki aðeins atvinnulífið hefur ger-
breytzt, þjóðfélagsbyggingin sjálf
er 11Ú öll önnur. í hinu kyrrstæða
bændaþjóðfélagi var fjölskyldan
grunneining alls atvinnulífs og
menningar. Þetta er ekki lengur
svo. Meginhluti allra íslendinga
sækir nú atvinnu utan fjölskyld-
unnar. Stórar fjölskyldur, sem
höfðu á að skipa ekki aðeins for-
eldrum og börnum, heldur og gam-
almennum, vinnufólki, ógiftum
systkinum, niðursetningum o. s.
frv., eru nú horfnar. Langalgeng-
ast er nú, að foreldrar og börn
myndi eina fjölskyldu. Hið opin-
bera hefur gert meira. Það hefur
tekið að sér fjölmörg önnur verk-
efni, sem áður tilheyrðu fjölskyld-
unni, einkum varðandi uppeldi.
Leikskóli tekur við börnum, þegar
þau eru tveggja ára, síðan tekur
við stöfunarskóli og eftir það
skólakerfi ríkisins íilit upp í há-
skóla. Heimilin eru oft varla mikið
annað en sameiginlegur svefn-
staður. Hin vandasömu verkefni
uppeldisins hvíla þannig ekki á
herðum fjölskyldunnar einnar.
Opinberar stofnanir hafa mikillar
ábyrgðar að gæta gagnvart per-
sónuleikamótun hvers einstaklings
og þar með þeirrar manngerðar,
sem byggir landið. Þar með hvilir
h'ka að verulegu leyti á herðum
opinberra stofnana ekki aðeins
sköpun möguleika fyrir hagnýt-
ingu tómstunda með rekstri ým-
issa fjölmiðlunartækja, heldur
blátt áfram mótun á áhugamálum
manna og hæfileikum þeirra til
að hagnýta sér tómstundir sínar.
Það skiptir miklu máli fyrir þjóð-
félagið í heild, hvernig hver ein-
staklingur ver tómstundum sín-
um, hvort áhugamál hans bein-
ast að menningarlegum efnum eða
ekki.
Þjóðfélagslegar ástæður eru fyr-
ir hendi til nýrrar stefnu í félags-,
uppeklis- og menningarmálum. En
mótun slíkrar stefnu hefur gleymzt
í fjárfestingar- og verðbólguhita
fyrstu tuttugu ára lýðveldisins.
Það mikilvæga verkefni fellur í
hlut næstu kynslóðar.
Skólarnir annast opinbera í-
troðslu, en ekki uppeldi. Ungling-
ar þeir, sem nú vaxa úr grasi, verða
að mestu að ala sig upp sjálfir.
Núvernndi unnalendur hafa ekki
tíma til að sinna uppeldi barna
sinna.
En fyrr en varir standa hinir
misjafna sjónvarpsdagskrá er teygð yf-
ir allan daginn fram yfir miðnætti, eiga
menn kost á því að hanga yfir henni
í tíma og ótíma. Bandarísk börn og ung-
lingar myndu t. d. ekki horfa á sjón-
varp nær jafnlangan tíma (á ári) og
þau eru í skóla, ef lengd sjónvarpsdag-
skránna gerði þcim það ekki mögulegt.
Skynsamlegur og menningarlegur rekst-
ur sjónvarps getur dregið úr báðum
þessum ágöllum. Þess vegna á dagskrá
íslenzka sjónvarpsins að vera í senn
vönduð að efni og stutt. Vönduð og til-
tölulega stutt sjónvarpsdagskrá myndi
að miklu leyti koma í veg fyrir vafa-
söm og vond áhrif sjónvarps á börn og
unglinga og geta jafnframt orðið til
menningareflingar. Mun hér sem oft-
ar sannast, að margt, sem er meinlaust
eða jafnvel hollt í hófi, verður skaðsam-
legt í óhófi.
fyrrnefndu sem og hinir síðar-
nefndu frammi fyrir hyldýpi tóm-
leikans, einmanaleikans, rótleysis-
ins. Spurning vaknar: Til hvers?
Fjárfesting í steinsteypu og
framkvæmdum er aðeins hálft
það verk, sem við höfum að vinna.
Því aðeins fáum við lifað í land-
inu sem þjóð, að við sköpum nú-
tíma menningu á grundvelli nú-
tíma atvinnulífs. En sköpun
menningar er ekki verk fárra
einstaklinga, heldur þjóðarinnar
allrar. Allur almenningur í land-
inu verður að hafa hæfileika til
að njóta menningarlegra verð-
mæta og taka þannig þátt í að
skapa þau. Á næstu áratugum
munu menn öðlast meiri frítíma.
Menn taka að beina athyglinni
meir að tilfinningalífi sínu og til-
verurökum. Þeir sem ekki finna
sköpunargleði í vinnu sinni verða
að finna hana í tómstundastarfi
sínu. Þjóðfélagið verður að leggja
rækt við sköpunarmátt hvers ein-
staklings.
1 þessum efnum hvílir mikil á-
byrgð á forystumönnum lýðveld-
isins. Það lýsir hvorki stórhug né
stolti þeirra fyrir hönd þjóðarinn-
ar, að nú, þegar við stöndum
frammi fyrir erfiðum og mikilvæg-
um vandamálum íslenzkrar menn-
ingarsköpunar, sknli helzta afrek
þeirra vera að senda erlenda sjón-
varpsvinda kveinandi fyrir hvers
manns dyr. Það er þeim ekki til
frægðar, að menntamenn þjóðar-
innar skuli þurfa að standa í
ströngum bardaga vegna þessa
málefnis, í stað þess að taka önn-
ur, mikilvægari, á dagskrá.
Sjónvarpið hefur áhrif á börn
og unglinga. Það tekur unp tíma,
sem betur væri varið til annars,
það dregur úr félagslífi þeirra,
er sljóvgandi og slævandi. Þar
við bætist. að í hermannasjónvarn-
inu er ekkert skapgerðarmótandi
efni, frekar hið gagnstæða. Tauffa-
veikluðum börnum er sérleaa hætt
gagnvart æsandi efni. — Hið er-
lenda sjónvarp ber þó ekki hvað
sízt að telja varg í véum íslenzkra
barna og ungmenna sökum upp-
eldislevsisins, sem ríkjandi er í
þjóðfélaginu.
Hér þarf að brjóta í blað. Að
loknum sjónvarpsgaldri barf ís-
lenzka lýðveldið að hefia nýja,
mcnningarskanandi stefnu, —
stefnu sem miðar að manneildis-
uppeldi, tekur á dagskrá manrdeg
vandamál okkar tíma og leitast
við að finna lausn á ])eim.
Amór Hannibalsson:
Menningarsköpun