Eining - 01.06.1945, Page 2

E I N I N G
En á Jónsmessunótt fer hann einnig
um skógarbyggðir Svíþjóðar. — Á Sjá-
landi er það Valdimar Atterdag, sem
þá ríður um afturgenginn með veiði-
mannaliði sínu — og lætur veiðihornin
gjalla og hundana gjamma í hinu helga
rökkri undir grænum eikar- og beyki-
krónum, en í Suður-Jótlandi er það
bróðurmorðinginn, Abel konungur
Valdimarsson, og hirð hans, sem þeysa
yfir landið með hundgá og lúðraþyt og
hverfa niður í Slíarfjörð. — Þá ríða
kveldriðurnar frá öllum Norðurlöndum
til IJeklu eða Blokksbjargs — reyndar
er nú sagt, að þær geri þá ferðareisu á
Páskanóttina og Valborgarmessunótt
líka — þær dönsku halda sig þó aðal-
lega við Jónsmessunóttina — og gera
„fjandi mikil stökk“, eins og stúlkan
sagði, er hún reið á ölkeraldinu og varð
forviða á, hvað það gat sokkið.
Nú er Jónsmessan ekki kirkjulegur
helgidagur á Norðurlöndum, nema í
Svíþjóð. — Þýzkur uppkomlingur, sem
hrifsaði til sín einveldi geðveiks kon-
ungs, var að hugsa um upplýsingu og
nýskipan í löndum Danakonungs og
bannaði því hátíð hins heilaga Jóhann-
esar skírara. Honum tókst líka að út-
rýma þeirri ,,páfavillu“, að messað væri
í kirkjunum á Jónsmessu. En enginn
ræður við hina leyndu þræði, sem
tengir sálarlíf alþýðunnar við fornar
venjur gleymdra forfeðra og siði
þeirra. Að minnsta kosti má fullyrða
að hvergi hefir Jónsmessan frem-
ur haldið sinni fornu helgi í hugum
fólksins en í hinni þéttbýlu og gagn-
rnenntuðu Danmörku. — Við hér heima
höfum gleymt og glatað mörgu af þeim
sögnum, siðum og venjum, sem þar
haldast við enn, einna skýrast á Norð-
urlöndum — þó uppruni helginnar hér
sé hinn sami. Ég hef áður minnzt á
Jónsmessudöggina og ástagrösin. —
Þetta er sameiginlegt, sama er auðvit-
að að segja um ýmislegt fleira, þó að
sumt sé týnt hjá okkur, sem annars-
staðar lifir. Ef til vill slitnuðu fleiri
tengsli en átthagatengslin ein út af
fyrir sig, þegar forfeðurnir fluttu út
hingað — ef til vill veldur náttúra og
landslag nokkru. — Jónsmessunóttin
okkar er björt sem dagur — það er
„Nóttlaus voraldar veröld“. — Hin
danska — og suður skandinaviska er
öðruvísi. Þar togast á dagur og nótt.
Rökkrið er gagnsætt, blítt, seiðmagn-
að. — Sama fólk hefur lifað þar í sömu
átthögum kynslóð fram af kynslóð,
kannske frá því á Steinöld — og þegar
því er að skipta er alþýðan ógleymin.
Það er því, þegar á allt er litið, ekkert
undarlegt, þó að Danmörk ef til vill
hafi geymt mest af hinni upprunalegu
helgi sólarhátíðar vorsins, sem kristn-
aðist undir nafni Jónsmessunnar.
Það er ef til vill engin tilviljun, að af
þeim ljóðum, sem nútíðarskáld Norð-
urlanda hafa helgað Jónsmessunni,
finnist einna mestur innileiki í Jóns-
messusöng Danans, Holgers Drach-
manns:
„Men den skönneste Krans
blir dog din, Sankte Hans,
den er bunden af sommerens Hjerter
saa varme saa glade“
— Þá er Jónsmessunóttin góð til þess
að fræðast af um framtíðina: Yngis-
meyjarnar geta þá fengið að sjá andlit
bónda síns, ef þær horfa ofan í vatns-
kerald um miðnættið, á sama hátt get-
ur og yngissveinninn séð konuefni sitt.
— Stúlkurnar geta líka látið sig
dreyma um mannsefnið á Jónsmessu-
nótt, ef þær ákalla heilagan Jóhanneu
(Sankte Hans) og segja: „Láttu mig
sjá hvers sæng ég skal reiða, hvers dúk
ég skal breiða, í hvers faðmi ég skai
sofa!“
Ef þú ferð út á Jónsmessunótt og
horfir inn um gluggann, þá muntu sjá
allt heimilisfólkið sitja við borðið, en
sjáirðu þá einhvern sitja þar höfuðlaus-
an, mun sá hinn sami deyja fyrir
næstu Jónsmessu — sjáirðu ekki sjálf
an þig, ertu feigur. — Þú getur líka
gengið til kirkjunnar á Jónsmessunótt,
og þú munt þá á leiðinni mæta svipuni
allra þeirra í byggðarlaginu, sem kom-
ast eiga undir græna torfu fyrir jafn-
lengd næsta ár. En það getur líka kom-
ið fyrir, að þú á leið þinni mætir „Hel-
hestinum“, sem er ísgrár að lit og hökt-
ir áfram á þremur fótum, eða „grafar-
gyltunni“, sem hefur hrygg eins og
sagarblað, — eða þá að þú sjáir hið
snjóhvíta „Kirkjulamib“ ganga um milli
leiðanna í kirkjugarðinum og jarma,
eins og það sé að leita einhvers. — En
Guð náði þig, ef þú mætir einhverri af
þessum verum! Þá verður þú aldrei
samur maður aftur — og fyrir næstu
Jónsmessu verður þú til grafar borinn.
Danska skáldið Jóhannes V. Jensen
hefur í skáldsögunni „Bræen“ lýst þvi
á fagran og einfaldan hátt, hvernig
hann hugsar sér að sólarhátíð vorsins.
Jónsmessuhátíðin, hafi orðið til meðal
steinaldarmanna á Norðurlöndum, og
sérstaklega hvernig á því stóð, að hún
varð ekki einungis hátíð sólhvarfanna,
heldur og eldsino.
Bálið hefur frá örófi alda verið
tendrað á Jónsmcssunótt í Danmörku
og þeim hluta núverandi Svíþjóðar, sem
áður voru danskir landshlutar. — Sama
gildir um mest allan Noreg og þau
héruð Svíþjóðar, sem áður voru norsk
— f öðrum hlutum Svíþjóðar eru bálin
tendruð á Valborgarmessunótt, og er
þá leikið í kringum „Maí-stöngina“. Er
það alda gamall siður, en þó líklega
ekki upprunalegur. Að minnsta kosti
hefur „Midsommarvakan“ með dansi og
útileikjum haldizt í Svíþjóð fram á okk-
ar daga — og kannske hefur brennan
þá upprunalega fylgt, þó að hún sé nú
horfin.
Bálin hafa sjálfsagt upprunalega ver-
ið einskonar eldfórn til sólarinnar. En
jafnframt líka til hreinsunar og lielg-
unar. Þau áttu að fæla burtu forynjur
og óvætti, sem einmitt reyndu að spilla
lielginni (sbr. síðari alda trú á kveld-
riður o. fl.). í þessu skyni fóru einnig'
fram ýmsir siðir —- og jafnvel fáránlég
ólæti — kringum eldana. — Afar lengi
hélzt sá siður, að ungir menn fóru ura
ríðandi í skartklæðum, undir fánum og
með hornablæstri. Þeir söfnuðust svo
við bálið, og þar var svo æpt og hóað,
sungið, dansað og leikið meðan bálið
brann.
Ég hef alloft verið við Jónsmessu-
brennur í Danmörku og einu sinni í
Svíþjóð — í Bohuslán, sem var að
fornu norskt hérað. — Og ætla ég nú
að lýsa einni slíkri brennu, þeirri
fyrstu, sem ég var við á Sj álandi:
Einn morgun fékk ég þá fyrirskipun
hjá húsbóndanum, að ég ætti að hlaða
vagn með trjágreinum og hrísrunnum,
sem höggvið hafði verið af í garðinum,
ásamt spítnarusli, kössum, tunnum og
ýmsu fleiru þess konar, sem hlaðið
hafði verið saman og ég hélt að ætti
að vera til uppkveikju um veturinn.
Þessu átti ég að aka upp á háan hol
rétt fyrir utan þorpið. Húsbóndinn fói’
ákaflega dult með til hvers þetta ætti
að vera. Hann kýmdi aðeins, þegar ég
spurði hann um það, og sagði, að þetta
væri nú svona gamall siður. En ég fékk
gátuna ráðna, þegar ég kom út á hól-
inn. Þar voru þá komnir aðrir piltar úr
þorpinu — frá hverjum einasta bæ.
Þegar ég spurði þá, hvað þetta ætti að
þýða, datt alveg ofan yfir þá. Höfðu
þeir aldrei fyrr hitt svona bjálfa, sem
ekki vissi, að þetta var dagurinn fyriv
Jónsmessu, og að Jónsmessubrennu
þorpsins ætti að halda um kvöldið. Við
hlóðum svo bálköst furðulega mikinn.
Að vísu voru ekki öll tækin, sem komu,
jafn stór, en safnast þegar saman kem-
ur, og virtist mér, að úr þessu gæti
orðið allvegleg brenna.
Um kvöldið eftir mjaltir fór svo fólk
að drífa að. Það hafði með sér kaffi og
kökur, og var nú sezt að kaffidrykkju
í grængresinu, þangað til rökkva tók-
Þá tóku nokkrir strákar tjörublys, sem
þeir höfðu útbúið sér, og kveiktu á
þeim. Bændurnir komu með steinolíu-
brúsa og skvettu óspart yfir bálköst-
in, og svo var slegið eldi í allt saman.
Strákarnir dönsuðu um stund með óp-
um og hávaða og með blysin í kringuin
bálið, og fleygðu þeim síðan í eldinn.
Svo var sungið — auðvitað fyrst og
frernst Jónsmessusöngurinn — ýms ætt-
jarðarljóð o. fl. Flest af fólkinu settist
nú niður og horfði á eldana, því að nú
sáust fleiri brennur en okkar — bálin
sáust loga í hálfrökkrinu allt í kring eins
langt og augað eygði. — Hvert þorp
hafði auðsjáanlega sína brennu. Sumar
höfðu verið kveiktar niður við fjörðinn,
sem við höfðum útsýni yfir — alveg
niður við flæðarmál — og svo næstum
því á hverjum hól og hæð. Ég taldi yfir
tuttugu elda. Og var það fögur sjón 1
hinu heillandi hálfrökkri þegar logana
bar við heiðan himininn og þeir spegl-
uðust í lygnum firðinum-.
Jileðan þessu fór fram voru sagðar
Frh. á 3. bls.