Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.07.1926, Qupperneq 3

Afstæðiskenningin og tilraun Michelsons.
Erindi flutt á fundi V. F. í. 19. apríl 1926 af p o r k e 1 i porkelssyni cand. mag.
Hjer um árið hjelt dr. Ólafur Danielsson fyrir-
lestur í þessu fjelagi um afstœðiskenninguna (um
timarúm Minkowskis í sambandi við afstæðiskenn-
inguna þrengri (Tímarit V. F. í. 1921, bls. 14). Enn-
fremur hefir bann ritað um afstæðiskenninguna í
Skírni. Mörgum munu því vera kunnir aðaldrættirnir
i þessari merkilegu kenningu, svo að jeg get farið
fljótt yfir J?á, og viðvíkjandi ýmsum útreikningum
verð jeg að vísa til áður nefndra ritgerða dr. Ólafs.
Einstein kom fram með afstæðiskenningu sína
árið 1905; bún náði þá aðeins til jafnrar hreyfingar,
en 1911 jók hann við hana, svo að bún gilti fyrir jafnt
vaxandi hreyfingar og þyngdarafl. Kjarnann í kenn-
ingu Einsteins mætti ef til vill sýna þannig: pegar
tveir menn nálgast (eða f jarlægjast) Iivor annan með
jöfnum hraða, þá eru þeir sammála um það, að þeir
nálgist með jöfnum hraða, en þeir eru ósammála um
orsökina, þvi að hvor um sig segist vera kyr, en hinn
sje á leið til hans. Og ef þeir skyldu rekast á og af því
hljótast slys, þá mundu báðir vilja fara i mál og
kenna hinum slysið, af því að hann hefði rekist á sig.
Og báðir hafa alveg rjett fyrir sjer, en þeir skýrðu
það hvor frá sínu sjónarmiði.
Og í öðru lagi, ef þeir nálgast með jafnt vaxandi
liraða, en hafa ekkert annað við að miða, ]?á heldur
hvor um sig að hann sjálfur sje kyr, en hinn færist
að honum með jafnt vaxandi hraða vegna þyngdar-
afls, sem ]?ar sje. Og verði árekstur fer á sömu leið
og áður, hvor kennir öðrum um, en báðir hafa á jafn
rjettu að standa. Ef flugvjel hrapar úr háa lofti geta
farþegarnir, sem í henni eru reyndar sagt að jörðin
sje að detta á þá (upp i móti) þótt hitt sje venjan að
segja, að þcir sjeu að detta niður á jörðina, og skoða
þeir þá jörðina óbifanlega.
pk hefir Einstein þótt nauðsynlegt að setja hrað-
anum takmörk og má orða það á þessa leið: Enginn
hlutur fer harðara en ljósið. Hraði ljóssins er efri
takmörk hraðans. petta skilyrði er nauðsynlegt, en
allmargir eiga erfitt með að sætta sig við það, og
hefir það líldega fremur en margt annað valdið þeirri
tregðu hjá sumum að fallast á afstæðiskenninguna.
Út frá þessu má nú finna margí merkilegt, sem í
fljótu bragði skoðað virðist ekkert eiga skylt við af-
stæðiskenninguna.
Jeg vil nú geta um sumt af þessu, og vel þá þáð,
sem hægt hefir verið að prófa með tilraunum eða
styðst við einhverjar athuganir.
1. Massi (efnismagn) hluta breytist með hraðanum
eftir afstæðiskenningunni. Ef liraði hlutarins er v
en ljóshraðinn c, þá verður massi hlutar á hreyfingu
(transversal massi) m =
m0
VT
ar
þar sem m0
er massinn, þá er hluturinn er kyr. Eftir þessum for-
mála vex massinn, þá er hraðinn eykst.
Massaaukans gætir þó ekki, nema hluturinn fari
mjög hart; hraði hans sje töluverður hluti úr hraða
ljóssins. I kaþóðugeislum og ^-geislum fara hinar
negatífu rafagnir, elektrónurnar, svo hart, að hægt
er að prófa þetta. Tilraunirnar korna heim við for-
málann
11) o
2. Leverrier fann, að sólarnámundi (perihelium)
plánetunnar Merkúrs breytist, en orsök þess var eigi
kunn, því að aðdráttarlögmál Newtons skýrði eigi
þessa breytingu. Menn töldu, að hreytingin næmi 41”
(bogasekúndu) á öld.
Afstæðiskenningin skýrir þessa breytingu á sól-
arnámunda Merkúrs og átti hún að vera 43”. petta
væri ágæt staðfesting á kenningunni. En menn fóru
að rannsaka betur athuganirnar og komust að þeirri
niðurstöðu að breytingin væri eigi nema 38” eða
jefnvel 29”, og þá varð samræmið miður golt og
þetta litill stuðningur afstæðiskenningunni.
3. Ljósgeislar sem fara fram hjá sólunni eiga að
breyta stcfnu, samkv. afstæðiskenningunni, á sama
hátt og steinn eða liver annar hlutur mundi á þeirri
leið breyta stefnu sinni, ef honum væri kastað með
hraða ljóssins. pá er almyrkvi verður á sólu má
prófa þetta. Stjörnurnar, sem ættu að sjást rjett hjá