Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.07.1926, Síða 5

23
TÍMARIT V. F. í. 1926
Massi beggja (ni! + m2) er því hjer um bil 3x/2 sól-
armassi (efnismagn). Nú hafa menn einnig getað
ákvarðað, livar þungamiðja þeirra er, og þar af leið-
andi hlutföllin á milli þunga þeirra eða massa.
mi ____ x ______ 2,5 m2 _________i_
m2 a—x 1 nii + m2 3.5
Sirius er 214 sinnum þyngri en dvergurinn, sem
hann snýst um. Dvergstirnið hefir því hjer um hil
sömu þyngd og sólin.
Missirisparallaxi Siriusar er 0,37”, og svarar það
til tæpra 9 ljósára. Dvergstirnið er stjarna 8.5 flokks.
Ef það væri komið svo langt hurtu, að missiris-
parallaxi þess væri aðeins 0.1”, væri birta þess ein-
ungis }'7' af því, sem liún nú er. Nú telst liver flokk-
ur stjarna liafa 2.512 meiri hirtu en sá næsti á eftir
og af 3.72 = 2.512X reiknast x = 2.84. Dvergstirnið
væri 8.5 + 2.84 = 11.34 flokks stjarna, ef það væri
svo langt hurtu, að parallaxi þess væri 0.1”. En sól
vor í sömu fjarlægð væri 4.9 floklcs stjarna. þar af
má álykta, að dvergstirnið sje
2.512 = 2.512 6 44
= 375 sinnum ljósdaufara en sól vor.
Yæri þetta dvergstirni jafn heitt og sólin, ætti eft-
ir birtunni, sem það sendir frá sjer, yfirborð þess að
vera aðeins y37r, af yfirborði sólar. En nú sýnir rann-
sóknin á ljósinu, sem dvergurinn sendir frá sjer, að
hann er um 8000° heitur, en sólin 5900° heit, og eft-
ir lögmáli Stefáns og Boltzmanns á því dvergurinn
að senda frá sjer (-~^-)4 = 3.38 sinnum meira ljós
en jafn stór sól. Yfirborð dvergsins er þess vegna að-
eins ' 375 • 3,38 = 1^8 úr yfirborði sólar. Og með
því að draga út kvaðratrót af 1268, fæst, að radius
dvergsins er aðeins 3sV6 úr radius sólar.
Breytingin á ljósöldum frá þessum stjörnudverg
verður því, samkvæmt afstæðiskenningunni, 35.6
sinnum meiri en á Ijósöldum frá sólunni, eða
A'76'10-6. petta sjest meðþvíaðlátamassann íformál-
anum (1 a) vera óbreyttan, en setja }^6~ í staðinn
fyrir r. pessi ölduhreyting er svo mikil, að vel er
liægt að mæla hana. Reyndar gerir Sirius athugan-
irnar erfiðar, þvi að Iiann er svo nálægt dvergnum
og margfalt skærari, en samt hefir W. Adams tekist
að gera þessar mælingar i stjörnuturninum í Mount
Wilson. Mælingar þessar koma mjög vel heim við
afstæðiskenninguna. Reyndar koma lijer ýms vafa-
atriði til greina, eins og við athuganir á sólunni, en
vegna þess að breytingin er lijer miklu stærri hafa
þessar mótbárur minna að segja. Jeg vil þó geta um
eitt af þessum vafaatriðum. Eins og áður er getið, er
massi (eða þungi) dvergsins talinn jafn massa sól-
arinnar, en radius lians 35.6 sinnum minni. En þar
af leiðir, að eðlisþungi dvergsins er 35.63 = 45000
sinnum meiri en eðlisþyngd sólar, eða með öðrum
orðum, eðlisþyngd dvergsins verður 50—60 þúsund
sinnum eðlisþyngd vatnsins.
Fyrir flesta er það nokkuð erfitt að átta sig á þess-
ari miklu eðlisþyngd, en stjörnufræðingum kvað
ekkert þykja undarlegt við hana.
Jeg kem nú að því, sem jeg hefði reyndar átt að
hyrja á, tilraun Michelson’s. Tilraun hans geklc út
á að finna, hvert vjer bærumst í ljósvakanum (etern-
um). í ritgerð dr. Ólafs er þessari tilraun lýst, svo
að jeg get verið stuttorður. Ljósgeisla er skift i tvent
með því að láta hann falla skáhalt (45°) á gler-
plötu, annar hluti geislans fer i gegnum plötuna (A)
og að spegli (B) i fjarlægðinni 1 og kastast þaðan
aftur á glerplötuna. Hinn kastast þvert úr leið af
glerplötunni og á spegil (C) i sömu fjarlægð, I, og
svo til baka aftur. Frá glerplötunni verða nú háðir
geislarnir aftur samferða. Ef þeir hafa farið ná-
kvæmlega jafnlanga leið, verður engin breyting á
Ijósinu, en ef önnur leiðin er örlítið lengri, dofnar
ljósið, og hverfur, ef munurinn verður liálf öldu-
breidd eða 3 hálfar ölduhreiddir osfrv.
Ef vjer nú berumst í ljósvakanum í áttina AC en
þvert á AB með hraðanum v, þyrfti ljósið tímann
21 1
•-----til að fara fram og aftur á milli A og C, en
2_1
tímann
fram og aftur á milli A og B.
Ljósið sem fer til C verður þvi á undan og sá
tímamunur telst:
2 I /_1 ___1___, 2 1 /
c (l - ^ “ YT^i = c(l-4) * l1
= ___2_1____í 1 v2
c (1 - -£) 12 c* + '
eða um það bil =
Ef öldul'jöldi ljóssins er n á sekúndu verður ljósið,
sem fór til C
öldum á undan, þar sem J er öldubreiddin.
Ef vjer hinsvegar herumst í áttina AD, sem mynd-
ar hornið /3 við AC verður munurinn
—^-|2 cos 2 /?
Ef mæliáhaldinu er snúið, ætti þvi að koma fram
interferens, en hverfa á milli, þegar cos 2 /? = 0,
eða /3 = 45°> /S = 135° o. s. frv., það er 4 sinnum
í hverjum heilsnúning.
En 4 sinnum verður munurinn mestur; þá er
cos2/9 = + 1 og þar af má sjá, hvert oss ber í ljósvak-
anum. Samt er ekki liægt að sjá, hvort oss ber áfram eða