Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 29.12.1949, Blaðsíða 3

Tím. V.F.Í. 1949.
GEIMGEISLAR.
Eftir Þorbjörn Sigurgeirsson.
Rannsóknir á geimgeislum eru nú vísindagrein, sem
mikið kapp er lagt á meðal allra stærri þjóða. Or-
sökin er ekki aðeins eðlileg forvitni vísindamann-
anna og óskin um að færa út takmörk þekkingar-
innar, heldur hafa stjórnarvöld þjóðanna einnig sýnt
áhuga fyrir því, að þessum rannsóknum miði sem
bezt áfram, og hvatt vísindamennina óspart við starf
sitt, með því að bæta starfsskilyrði þeirra. Ástæðan
er sú, að nú orðið hefur fengizt haldgóð reynsla fyr-
ir því, að aukin þekking á sviði náttúruvísindanna
færir ekki aðeins með sér þá andlegu ánægju, sem
slíku fylgir, heldur fylgir henni einnig það, sem kalla
mætti aukin veraldleg gæði. Okkur hættir til að
gleyma því, að flest það, sem við köllum lífsþæg-
indi og jafnvel lífsnauðsynjar, er til okkar komið
vegna starfsemi nokkurra forvitinna manna, sem
langaði til þess að skyggnast um á óþekktum slóð-
um, þó venjulega einungis með það fyrir augum að
auka þekkingu sína og annarra. Menn þessir hafa
löngum átt við erfið kjör að búa og lítinn stuðning
fengið af hálfu hins opinbera, til þess að koma hug-
sjónum sínum í framkvæmd, en nú eru valdhafar
þjóðanna farnir að sjá það betur og betur, að slík
rannsóknarstarfsemi er enginn ,,lúxus“, heldur er
hún einn af vísustu vegunum til aukinna framfara
og bættra lífskjara.
Þróun geimgeislarannsóknanna er ágætt dæmi um
hvernig ein vísindagrein verður til og þróast. Hún
sýnir, hvernig nákvæm athugun á því, sem í fljótu
bragði virðast vera smámunir, getur leitt af sér mikil-
vægar uppgötvanir, og hvernig ný tæki opna fyrir
mönnum áður óþekkta heima.
Uppgötvun gehngeislanna.
Skynjunarhæfileiki okkar er mjög takmarkaður.
Öll vitneskja um umheiminn verður að koma til okk-
ar í gegnum skilningarvitin, en það eru mörg fyrir-
brigði í heiminum, sem alls ekki verka beint á skiln-
ingarvit okkar. Þannig getum við t. d. ekki skynj-
að útvarpsbylgjur beint, heldur fyrst eftir að þar
til gerð tæki hafa breytt þeim í hljóðbylgjur. Eins
•er það með geimgeislana, um þá getum við enga
hugmynd fengið nema fyrir milligöngu tækja, sem
breyta verkunum þeirra í áhrif, sem skynfæri okk-
ar geta greint.
Það tæki, sem varð til þess að geimgeislarnir voru
uppgötvaðir, hefur lengi verið þekkt, eða frá því að
menn fóru fyrir alvöru að rannsaka eiginleika raf-
magnsins. Það er elektróskópið eða rafsjáin, sem
sýnd er á 1. mynd. Þetta einfalda tæki gefur til
kynna rafhleðsluna á einangraðri málmelektróðu með
útslagi tveggja léttra gullblaða. Ef rafmagn streym-
ir til eða frá elektróðunni verður þess vart við það
að útslag blaðanna breytist, og má á þann hátt mæla
mjög lítinn rafstraum.

1. mynd. Elektróskóp.
Nú kom það í Ijós, að rafhleðsla, sem sett var á
elektróðuna, streymdi alltaf frá henni, hversu vel
sem hún var einangruð. Straumur þessi var að vísu
mjög lítill, og í flestum tilfellum þurfti ekki að taka
neitt tillit til hans þegar elektróskópið var notað,
en þó var hann miklu meiri en eðlilegt virtist, þeg-
ar gert var ráð fyrir því, að rafmagnið streymdi að-
eins í gegnum einangrunarefnið. Nánari athugun
leiddi líka í ljós, að rafstraumurinn fór ekki í gegn-
um einangrunarefnið, heldur í gegnum loftið um-
hverfis elektróðuna.
Lengi vel gáfu menn leka þessum lítinn gaum og