Dagblaðið Vísir - DV - 03.01.2005, Blaðsíða 25

DV Menning
MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2005 25
Rithöfundurinn og baráttukonan Susan Sontag, afkomandi pólskra gyðinga og innflytjenda, íbúi á
Manhattan og heimssál, lést á þriðjudag í New York, rétt sjötug að aldri, af völdum hvítblæðis eftir
langa baráttu við krabbamein. Lát hennar hefur vakið viðbrögð víða í fjölmiðlum á Vesturlöndum.
Sólarhringum eftir lát hennar voru henni flutt tvenn eftirmæli í útvarpinu og hennar minnst í
Morgunblaðinu og Vísi. Hver var þessi kona? Hvaða máli skipti Susan Sontag?
Hvenær rakst ég fyrst á þetta nafn? Hún var í hópi virkra andófsmanna stríðsins
í Víetnam og fór í fræga ferð til Hanoi 1968 sem var vitnað til þegar fleiri þekktar
andófskonur amerískar tóku að sækja norðurhlutann heim: Joan Baez, Jane
Fonda, '69, ‘70. Ferðir voru famar í skugga stríðsins undir hatursfullum veinum
íhaldspressunnar sem enn studdi hernað Bandartkjamanna og leppa þeirra gegn
Víetnam. Hér og víðar.
Upp úr 1970 fór þessu nafni svo að bregða
fyrir £ öðru samhengi: Hún var bókmennta-
kona og gagnrýnandi sem lagði jafnframt fyrir
sig kvikmyndagerð. Til stóð á þessum árum að
sýna mynd eftir hana í Tjarnarbæ í nafni Kvik-
myndaklúbbsins, hvort hún kom hér man ég
ekki.
Greinaskrif
Sontag var essey-isti fyrst og fremst. Það var
fyrir ritgerðir hennar sem upphaflega birtust í
tímaritum að hún varð þekkt. Annað ritgerða-
safnið hennar hennar, Styles of Radical Wiil frá
1969, hef ég eignast 1977: Fagurfræði þagnar-
innar, pomografi'a, Cioran, leikhús, kvikmynd-
ir, Bergman, Godard og bandarísk heimsvalda-
stefna em viðfangsefni hennar má ráða af efri-
isyfirliti, en í skrifum hennar bærist svo margt
fleira í yfirgripsmikilh þekkingu á sviði bók-
mennta, lista og heimspeki. Var það ekki það
sem heillaði mann sem lesanda fyrst í stað
hversu vel hún virtist heima víða?
í fyrsta ritgerðasafiii sínu, Against inter-
pretation frá 1966, telur hún upp hvar ritgerðir
hennar höfðu birst frá 1961: New York Review
of Books, Evergreen Review, Nation, Seventh
Art og Partisan Review. Líkt og margir höfund-
ar var tímaritabransinn með sínum stopulu
greiðslum fyrir greinaskrif hennar lifibrauð um
árabil. Sem skáldsagnahöfundur hafði hún litl-
ar tekjur. Reyndar hefur síðustu daga verið
greint frá því að hún hafi búið við bág kjör
mestan hluta ævi sinnar. Það sé rétt síðustu
fimmtán árin sem Sontag hafi búið við þokka-
leg efni.
Pólskur gyðingur
Sontag var fædd í New York 16. janúar 1933
þar sem hún bjó síðan lengstan hluta ævi sinn-
ar. Hún var fædd Rosenblatt, brot af flóttanum
mikla frá innlöndum Evrópu. Faðir hennar
starfaði í skinnabransanum og dvaldi alla
bernsku þeirra systra Susan og Judy í Kína.
Hún var alin upp af fóstru, en faðir þeirra lést
1938 og þá flutti móðirin með dæturnar til Mi-
ami og síðar Tucson Arisona og loks til Los
Angeles 1946 og hafði þá gifst öðru sinni,
manni að nafni Nathan Sontag sem var í flug-
hernum.
Bemska af þessu tagi, langvinn fjarvera for-
eldra, fráfall föður og tíðir flutningar lands-
hluta á milh, kalla á kyrran heim öryggis og
stjómar. Susan Sontag fann hann í bókum,
varð fljótt lestrarhestur og öðlaðist þannig trú á
sjálfa sig. Þekking hennar á bókum gæddi líf
hennar þeirri forvitni sem vísaði henni inn á
líklegustu svið lesturs og skrifta.
Hollywood til Harvard
Námsferill hennar var glæsilegur. Frá North
Hollywood High til Berkeley þar sem hún sett-
ist á skólabekk sextán ára gömul. Hún hóf
síðan nám í Chicago og komst undir hendur
jafri ólíkra lærifeðra og Kenneth Burke sem var
kunnur gagnrýnandi og Leo Strauss stjórn-
málaheimspeldngs sem hefur á síðustu árum
orðið þekktur sem áhrifavaldur á nýja íhalds-
menn Ameríku.
I Chicago kynntist Sontag eiginmanni sín-
um, Philip Rieff, sem hún giftist og eignaðist
með einn son aðeins m'tján ára gömul. Þau
fluttust til Boston 1951 og hún hélt áfram námi
við Harvard í heimspeki. Þar kynntist hún
Frankfurtar-skólanum. Þýski heimspekingur-
inn Herbert Marcuse bjó hjá þeim Rieff-hjón-
um í eitt ár á meðan hann var við Harvard.
Hún fékk styrk til námsdvalar í Oxford 1957
sem henni þótti forpokalegur svo hún flutti sig
yflr til Parísar þar sem hún tengdist hópi landa
sinna í kringum hið þekkta tímarit Paris Revi-
ew. Hún var sest að deiglu bandarískra bók-
mennta. Við heimkomuna skildi hún við eigin-
mann sinn og hóf ævistarf sem einhleyp móð-
ir, kvikmyndagerðarkona og höfundur. Tengsl-
in frá París opnuðu henni dyr að helstu hópum
menntamanna í New York.
Róttæk stelpa
Sontag var „radical chic“ eins og Tom Wol-
fe kallaði það. Þessi skelfir menntaðra sem
ómenntaðra karlmanna, kona með skoðanir,
menntun og munn fyrir neðan nefið. Hún ætl-
aði sér að verða skáldsagnahöfundur en rakst
inn á svið ritgerðaskrifa vegna peninga. Fyrsta
ritgerð hennar tók hugtak úr skreytiheimi
homma - camp - sem hún skilgreindi og gerði
að alþjóðlegu heiti í menningarumræðu. Meg-
as er bara camp, sagði ónefndur ritstjóri á dag-
blaði við mig árið 1977.
Susan var reyndar ekki ein. Á sjöunda ára-
tugnum var hópur kvenna áberandi í skrifara-
heimi New York: Mary McCarty, Elisabeth
Hardwick, Martha Gellhorn eru kannski þekkt-
ustu nöfnin, en þær voru fleiri konumar í deigl-
unni sem menningarlíf New York var. Susan
Sontag var meira áberandi vegna þess hve
áhugamál hennar lágu víða og hversu trú hún
var þeirri köllun að fjalla um það sem hún
hafði áhuga á. Skrifin vom henni leið til þekk-
ingar, í þeim lærði hún, oft var hún yfirborðs-
kennd, fullyrðingasöm en alltaf leitandi, hug-
leiðingar hennar hugvekja. Kenningar komu
henni ekki í kró eins og vildi henda marga sem
enn em jarmandi á stallinum.
Evrópsk hugsun
Fyrstu efhi Sontag ríma við París og
London, meginlandið fyrir og eftir stríð: Hún er
í New York-fréttaritari þess sem er að gerast í
Evrópu rétt eins og Thor Vilhjálmsson og fleiri
em hér heima. Sartre og Genet, Brecht og
Weiss, Bresson og Godard em efni hennar og
áhugamál. Krafa hennar um túlkunarlausa
neyslu listaverksins 1964, sem Hjálmar Sveins-
son hefur fyrir fáeinum dögum kallað and-
platónska, rímar við hugmynd afstraktistanna
um viðtöku strangflatarverksins og hugmynd
McNeice: A poem should not mean but be.
Listaverkið hefur ekki annan veruleika en sinn
eigin.
Hún býr í New York en er á meginlandinu. í
minningarorðum sínum frá 1972 um banda-
ríska rithöfundinn Paul Goodman sem varð
aldrei frægur en hún segir samt besta prósaista
enskra síðan D.H. Lawrence leið, skrifar hún úr
risíbúð í Paris. Það dylst ekki af skrifunum að
hún er útlagi úr heimalandi sínu, fréttaritarinn
er fluttur að heiman, eða komst hann aldrei
aldrei heim?
f hennar eigin skrifum má sjá hvernig vítt og
margbreytilegt flæðiland textatilvitnana í Evr-
ópuhöfunda verður að hnitum í hugsanaferli
sem með tímanum verður æ flóknara og
knappara í stílbyggingu, mótun hugsunar í orð
og setningar. Hún vex hratt sem stflisti og ratar
loks inn á svið í umræðu sem fáir hefðu farið
inn á um veg bókmennta og lista: Ljósmyndina ‘
og sjúkdóminn.
Um Ijósmyndir
í skrifum sínum um ljósmyndina 1973 og
1974 sem birtust á bók 1977, On Photography,
tekur hún til við að greina sögu og eðli ljós-
myndunar frá fagurfræðilegum og heimspeki-
legum forsendum. Tekur að lesa myndina
enda á heimavelli. Hvergi var ljósmyndin í
þann tíma orðin virtara listform en í Bandaríkj-
unum, gamla álfan hafði aldrei getað metið til
fulls ljósmyndina sem listform á viðlíka hátt og
Bandaríkjamenn. Voru það myndatímaritin
sem gátu af sér þá virðingu og reynslu? Þau
þekktust ekki síður í Evrópu og víðar, en ljós-
myndin varð aðeins vestanhafs að virtu list-
formi.
Sontag birti síðar annað rit um ljósmynd-
ina, Regarding thé Pain of Others 2003, og hef-
ur þá enn þróað hugvekjur sínar um listformið,
hún hikaði aldrei við að breyta skoðunum sín-
um, sem var einn hennar höfuðkostur. í um-
ræðu var henni enginn sannleikur svo heilagur
að hún leitaði ekki lengra.
Einkalíf hennar þótti ekki síður forvitnilegt.
Þekkt einhleyp kona og áberandi í opinberu li'fi
kallaði á endalausar getgátur. Heimsborg varð
þorp þegar hún hóf sambúð með hinum
þekkta ljósmyndara Annie Leibovitz. Fáir
höfundar minningargreina síðustu daga gera
einkalíf hennar að efrii en ljóst er að seinni
hluta ævinnar hneigðist hún til kvenna.
Hún bjó jöfnum höndum á Manhattan og í
París og síðustu áratugi átti hún athvarf á
jafriólíkum stöðum og Berlín, Sarajevo og
Póllandi. Hún leitaði á heimaslóðir forfeðra
sinna á baráttuárum Solidamos og til Sarajevó
sótti hún á tímum ófriðarins á Balkanskaga.
Hún sótti inn á átakasvæðin í samtíma sínum,
stóð utan við meginstraum samferðamanna
sinna og var oftast f andófi. Þannig fordæmdi
hún utanríkisstefnu þjóðar sinnar í Víetnam, á
Kúbu og síðast í írak. Hún vakti mikla athygli
fyrir afstöðu sína skömmu eftir 11. september:
árasin á New York væri afleiðing af hernaðar-
stefriu Bandaríkjanna og ekki væri undir með
nokkurri sanngirni hægt að ásaka árasarmenn- .■»
ina fyrir hugleysi. Henni var hótað h'fláti og
mátti hún þola hatramma hatursherferð í
heimaborg sinni.
Krabbinn
Sontag veiktist snemma af krabbameini.
Þegar hún greindist fyrst með brjóstkrabba árið
1972 var henni ekki hugað hf. Hún gekkst undir
tilraunameðferð í París með fjárstyrkvina sinna
og hlaut bata. Fyrir hálfum áratug var hún
greind með krabbamein í legi og er nú talið að
geislameðferð þá hafi greitt götu hvítblæðis
sem fyrir viku varð henni að bana. Hún fór í
mergskiptingu síðasta árið sem dugði ekki til.
Veikindi Sontag urðu til þess að hún skrifaði
htið kver um veikindi sem myndlfkingu, Illness
as Metaphore 1978, þar sem hún greiðir úr við-
teknum hugmyndum um hið sjúklega, heil-
brigði sem hugmynd og veikindi sem brot.
Hún útfærði svipaða túlkun áratug síðar í
merkri ritgerð um alnæmi og eyðni, Aids as
Metaphore 1989.1 þessum ritgerðum storkaði
hún sem oft áður viðteknum hugsanagangi.
Þótt hún væri í grunninn borgaralegur höfund-
ur og staðfastur vörður um réttindi á borð við
málfrelsi og skoðanafrelsi tókst henni á þess-
um sviðum umræðu að vísa á bug ríkjandi
hugmyndum, kalla á skilning og umburðar-
lyndi marglynd eins og hún var í upplifun sinni
á ævintýri h'fsins. *
Erindi og áhrif
Sontag var mikilvæg vegna þess að hún
neitaði ahtaf að láta berast með straumi sam-
eiginlegrar niðurstöðu sem byggði gjarnan á
þöggun og málamiðlun. í bandarískri umræðu
var hún kvennamegin og því mikilvægur boð-
beri jafnréttis. Ritgerðir hennar voru þýddar á
fjórða tug tungumála. Henni tókst aldrei að
skapa sér stöðu sem skáldkonu, þá síðustu
skáldsögur hennar af þessum fjórum, Volcano
Lover 1992 og In America 2000, sem hún samdi
hafi vissulega aukið hróður hennar eru það rit-
gerðirnar sem munu lifa.
Hér á landi eru engin merki um áhrif henn-
ar, þótt ugglaust hafi kynning hennar á verkum
Barthes opnað mörgum leið að fagurfræði
hans og kenningum í sfnu margbreytilega rófi.
ITér getur engin drepið niður penna um ljós-
myndir nema vitna til hennar.
Öllum þeim sem fylgdust um áratugaskeið
með skrifum Sontag er missir nú þegar rödd
hennar er þögnuð. Konur með skoðanir eru
hér á landi óþægilegri en karlar með skoðun.
Það er þægilegast að hafa konur með skoðun í
útlöndum, jafnvel víðfeðmar skoðanir á ýmis-
legu ólflcu sem brjóta í bága við venju og hefð.
Það var ágæti hennar. Það var þess vegna sem -1*
Susan Sontag skipti máh.
Páll Baldvin Baldvinsson