Dagblaðið Vísir - DV - 10.01.2005, Blaðsíða 24

24 MÁNUDAGUR 10. JANÚAR 2005
Menning DV
Sagnfræðingar fara á kreik
Valdbeiting og þjóðríki
'A nýja árinu heldur Sagnfræöingafé-
lagiö áfram fróðlegum hádegisfund-
um sfnum í Norræna húsinu. Fyrsti há-
degisfundurinn veröur þriðjudaginn
I l.janúar og hefst kl. 12.05. Aö þessu
sinni flytur Erlingur Erlingsson sagn-
fræöingur erindi sem hann nefnir:
Þjóörfkið og valdbeiting. Hernaöur frá
Clausewitz til Creveld.
Eru átök samtímans á elnhvern hátt
frábrugðin strfðum fortíðar og er
ástæða tilþess aö óttast að I framtið-
inni ráði ringulreið og óstööugleiki rfkj-
um í kjölfarþess að :
þjóðríkin missa ein-
okun sfna á valdbeit-
ingu eins og breski
diplómatinn Robin
Cooper hefur varað
viö?
I erindinu verður fjallað um kenning-
ar Clausewitz um eðli hernaðar og
hvernig þær eru oftar en ekki mótandi
þegar kemur aö sýn leiötoga nútímans
á eðli valdbeitingar þjóðríkja. Virtir
sagnfræðingar á borö við John
Keegan og Martin
van Crevela hafa
haldið því fram að
kenningar hans séu
að mörgu leyti úrelt-
ar vegna þess hve heimurinn er breytt-
uráþeim tæplega tveim öldum slðan
hann reit meistaraverk sitt„Um Strfð".
Gagnrýni þessara tveggja fræðimanna
veröurskoðuö og vægi hennarmetið.
Ljóst er aö hernaöur nútimans ein-
skorðast ekki við átök milli þjóðríkja
eins og verið hefur undanfarnar aldir
og því er tilefni til þess að velta því fyrir
sér hverjar afleiðingar þessarar þróun-
ar kunna að vera og hvort hún er ein-
ungis tfmabundin. Ljóst er þó að þjóö-
ríkin hafa ekki þróað hugmyndir sínar
um, og verkfæri, til valdbeitingar sam-
fara þessari grundvallarbreytingu á
átökum og valdajafnvægi I heiminum.
Öllum hugmyndum um tfttnefnd
„endaloksögunnar"verðurþó hafnað
og þess ístað verður rætt um hver þró-
un á sviði átaka og valdbeitingar þjóö-
rlkja kann aö verða I framtíöinni.
Presley varð sjötugur á laugardaginn. Það var lítið um veisluhöld, fáir mættu í afmælið. Eiríkur Guð-
mundsson og Björgvin Halldórsson héldust í hendur á milli miðla og játuðu kónginum ást sína og aðdáun
eins og þessi raddfagri sendiferðabílstjóri hefur verið nefndur um nokkurt skeið. Flestir miðlar á vestur-
löndum minntust Elvis Aaron Presley með viðeigandi hætti: minningargreinar um hann birtust víða þar
sem ferill mjaðmahnykkjarans var rakinn.
Þegar Sáttmálasjóður, skaða-
bótasjóður Dana til íslendinga fyrir
margra alda arðrán, sem hefur
lengst af verið í vörslu Háskóla ís-
lands , ákvað að fjárfesta í framtíð-
inni var teiknað feikistórt sam-
komuhús á Melunum þar sem
birgðabraggar ameríska hersins
höfðu staðið í þéttri braggabyggð frá
stríðsárunum.
Háskólabíó
Þetta var feikistór braggi, fannst
manni þá og húsið sem reis var
stærsta samkomuhús í Norður-
Atlantshafl. Á næsta áratug var þetta
ágæta bíó helsti viðverustaður
manns þegar kvikmyndir voru sótt-
ar. Ferðir í bæinn voru hættuspil
vestan af Grímstaðaholti, raðirnar
og æsingurinn fyrir utan bíóin í
Kvosinni var svo mikill, að ekki sé
minnst á harkið framan við Austur-
bæjarbíó um amerísku hasarblöðin.
Háskólabíói réði samhent stjórn
akademískra bisnessmanna með
meirapróf í viðskiptum, sósíalde-
mókratar með skýra menntastefhu:
framboð mynda í Háskólabíói varð
hreint samansafn af amerísku drasli.
Iðnaðarvara frá Hollywood átti þar
greiðastan aðgang að tjaldinu: á ár-
unum milli 1962 til 1968 var maður
ísálufélagi með þeim Jerry Lewis og
Elvis Presley sem voru helsta að-
dráttaraflið fyrir börn á Högum og
Melum, eða öllu heldur það eina
sem háskólamennirnir sáu ástæðu
til að bjóða uppá í musteri sínu við
Hagatorg.
Elvis kemur úr hernum
Þeir eru til sem segja að niður-
Iæging dægurlagasöngvarans og
sjarmatröllsins frá Memphis hafi þá
fyrst hafist þegar hann slapp frá her-
þjónustu sinni í Þýskalandi og
frægðarferill hans í Hollywood-
myndunum hófst. Það er ekki að
öllu leyti rétt. Elvis var dæmigerður
fýrir lágkúrulegan og væminn skran-
stílinn sem setti svip sinn á mest allt
í amerískri alþýðulist á þessum ára-
tug. Þó honum tækist að ná ein-
hverri miðju í sölu á plötum og leik í
kvikmyndum fyrir sína frægu
herkvaðningu, þær voru jú fjórar og
rétt eins slæmar og það sem síðar
kom, var hann fyrst og fremst út-
varpsstjarna: frá þessum árum á
Melunum voru hittarar hans Are
you lonesome tonight og It’s now or
never. Gamla rock og kántrí dótið
heyrðist ekki á Gufunni.
Graceland. Lyfjaneysla hans var farin
að aukast og sá lífstÍQl sem hann hafði
valið sér átti eftir að draga hann til
dauða.
an, ýmist fengin með meiki
eða sólböðum. Aftur-
ganga hans er að því
leyti svo máttug að
hann er á rölti í
mörgum kópíum
hér á götunum í
svardituðum sól-
dýrkendum.
Rúnturinn
Hann lifði á
fornri frægð.
Hann var sjálf-
ur um-
kringdur
sníkjudýr- i
um frá
bernskuárum
sínum, var þegar far-
inn að temja sér æði
skraudegt einkalíf þar
sem hann fór um með
flokk kóna á enda-
lausum rúnti um
Hollywood eða
Memphis. Pikk-
aði upp smá-
stelpur undir
lögaldri sem
ærsluðust
með honum
í íburðar-
miklum
verels-
um á
Sjónvarpsstjarna
Elvis fékk sitt seinna breik þegar
hann var ráðinn 1968 til að gera sjón-
varpsþátt fyrir NBC og lenti í hönd-
unum á pródúsent sem sagði honum
til og fékk að ráða. Spesjallinn færði
hann aftur f framhnu skemmtikrafta
vestanhafs en í stað þess að leita til
konsertahalla sem voru reyndar afar
vanþróaðar til hljómleikahalds um
þær mundir, fór Elvis til Las Vegas og
skemmtí þar á næstu árum.
Hann gaf út hljómplötur jöfnum
höndum: minnistæð er From
Memphis to Vegas/Vegas to
Memphis frá 1971, tvöföld plata
sem sýndi hvílíka breidd hann
hafði sem flytjandi.
Svefngengill
En það var eins og h'f
hans væri orðin ein
samfelld nótt þar sem
hann röltí um
Graceland og át ógeðs-
legar máltíðir milli
þess sem hann svaf og
át lyf öllum stundum.
Fræg er myndin af
honum þegar Richard
Nixon skipaði hann sér-
stakan baráttumann
gegn eiturlyfjum, þá
var kóngurinn
svokallaði orðinn
lyfjadópisti af verstu
gerð.
Hann afmynd-
aðist af spiki og
undir það síðasta
var hann orðinn
sorgleg eftir-
mynd síns fyrra
sjálfs.
Aflcöstín í
hljóðritunum
voru ótrúleg
og lagavalið
var breitt:
minnisstæð
er tvítekin
hljóðritun á
Don't
think twice
eftir Dylan
sem gaf
góða
hug-
mynd
Og í vitund manns eru ýmsar
aðrar poppstjörnur skærari: man
einhver lengur þann mikla hitatíma
þegar Summer Holiday, kvikmynd
Cliff Richards, fór hér um og stelp-
urnar grétu yfir bólugröfnum jafh-
aldra sínum. Þá var Elvis orðinn
gamall.
Formúlan
Kvikmyndirnar voru líka af
öðrum heimi: Blue Hawai, Girls!
Girls! Girls!, Kissin Cousins og
Roustabout. Á sjöunda áratugnum
lék hann í fjórtán bíómyndum sem
var formúlukennd ffamleiðsla með
innskotsnúmerum af sönglögum,
bílasenum, slagsmálaatriðum (einn
á móti öllum), undarlegu sambandi
við stúlkur sem pexuðu við hann og
alltaf var eldri kona á svæðinu sem
skildi þennan mótþróadreng svo
vel. Það voru langar kossasenur sem
enduðu alltaf í einhverri móðu.
Litað svart hár
Sannleikurinn var sá að pilturinn
frá Vegas var ekki í neinum vand-
ræðum með konur eða annað. Hann
var moldríkur, vinnusamur streðari
sem naut því miður handleiðslu
miðaldra gangsters úr kántríbrans-
anum og reyndist ekki sjálfur hafa
verulega mikið skyn á hvað var að
gerast. Hann hafði reyndar snemma
skilið sig frá öðrum söngvurum Am-
eríku með því að taka upp latínó-
stílinn: litaði hár sitt svart og hélt
þeim sið allt til dauða, Þá var hluti af
ímynd hans dökk sólarlampabrúnk-
um vinnutækni hans, hvert lag spilað
nokkrum sinnum þar til alhr voru
ánægðir.
Þúsundlög
Útgefandi verka hans, RCA Victor,
hefur haldist ákaflega illa á útgáfú að
honum látnum: lagasafn hans og út-
gáfur á því í ýmsum útgáfúm skipta
hundruðum, upptökur hans eru lík-
lega í þúsundum.
Svo var það furðulega að þegar
hann dó þá dó hann ekki, fór bara
huldu höfði, fekk loksins friðinn
langþráða: einkalífið sem allir töldu
honum svo kært og hann hafði þráð
svo lengi. Orðstírinn tók á sig nýjan
svip, meðan sannleikurinn var sá að
hann þekkti ekki annað líf en stjöm-
unnar sem hafði fært hann inn í
óraunverulega heim blekkinga og
svima. Þar sat hann bara eftir greyið
og bara dó á endanum af ofneyslu af
ýmsu tagi.
Kóngurinn
Hann var nefnilega aldrei kóng-
ur, ekki einu sinni svínahirðir sem
reið til borgarinnar á geit og
heimtaði kóngsdótturina. Hann
hafði ekkert til þess. Það er máski
þess vegna sem saga hans er svo
tragísk.
Þess vegna urðu allir fegnir þeg-
ar hann í frægu myndskeiði frá ein-
um af sínum síðustu konsertum í
Las Vegas, mundi ekki talkaflann
fræga í Love me tender. Allt í einu
stóð hann frammi fyrir áhorfend-
um sínum grímulaus, hló með sjálf-
um sér yfir vellunni sem hann hafði
haft svo oft yfir og bullaði eitthvað
babl brosandi. Skyndilega var hann
einlægur með áheyrendum sínum.
Áhugasamir geta lagst yfir netið
og dregið þar saman álitíegar útgáf-
ur þar sem verkum hans er safnað
saman í samstæður frá ólíkum tím-
um. Þeir eru til sem fullyrða að
langar vinnutarnir hans síðustu
árin hafi skilað verki sem hver einn
gæti verið fullsæmdur af sem lífs-
starfi.
Sá gerviheimur sem hann þurfti
að lifa við alla tíð reyndist mörgum'
skeinuhættur sem fyrirmynd: nægir
þar að nefna Lennon og Jackson
sem liðu ekki ósvipuð örlög. Hann
varð dæmi um mann sem læstist
inn í framanum og tapaði öllum
tengslum við viðskiptamenn sína -
almenning. Kóngur á svörtum
brunamel í Hawai-skyrtu.
Páll Baldvin Baldvinsson