Freyr - 01.04.1983, Blaðsíða 11

heyskap þótt nýting á töðu væri
sómasamieg (ef einhvern tíma gaf
þurrka) sbr. árið 1851 í endursögn
Þorvaldar Thoroddsen: „Nýting
var víðast góð á túnum (þrátt fyrir
mikla úrkomu), en útheyskapur
varð svo endasleppur að menn
muna varla annað eins“. Engjarn-
ar björguðu hins vegar oft hey-
skapnum í köldu árferði þegar
taða varð rýr, sbr. árið 1885: Þá
var íshroði fyrir norðan land og
vorið ásamt fyrri hluta sumars var
mjög kalt. „Tún spruttu svo illa að
varla fékkst helmingur af þeim
móts við meðalár... Engjar
spruttu allvel og aflaðist úthey
næstum eins og í meðalári.“ Mörg
önnur dæmi má nefna þegar engj-
ar björguðu heyskapnum, t. d.
1823, 1848 og 1880. Einnig má
nefna dæmi af úrkomusumrum
(öðrum en 1851) þegar engjahey-
skapur eyðilagðist.
Nú er heyskapurinn af túnum
einráður og spurningin er hvort
við höfum að öllu leyti gengið til
góðs, götuna fram eftir veg.
Óþarfi ætti og að taka fram að
áburðarkerfi fyrra alda var gjör-
ólíkt því sem hefur verið notað
undanfarna áratugi.
III
Sú staðreynd að hlöður tíðkuð-
ust almennt ekki á íslandi fyrr á
öldum er all veigamikill vitnis-
burður um lágt efnahags- og
tæknistig í landinu.
í „Frásögnum af íslandi“ (út-
gáfan 1966, bls. 215) lýsti Niels
Horrebow heygeymslu á íslandi
um miðja 18. öld þannig: „Hey er
ekki geymt í hlöðum, en til
heygeymslu eru niðurgrafnar tóft-
ir, og í þeim stendur heyið í
stökkum, sem eru langir og háir
en um faðmur á breidd. Milli
þeirra eru mjóir geilar, og stakk-
arnir eru þaktir með torfi. Mænir
er gerður á þá, svo að þeir verjist
regni, og geymist hey mjög vel í
þeim“.
Horrebow reyndi fremur að
fegra ástand á íslandi en mála það
svörtum litum.
Ekki var Eggert Ólafsson sam-
mála Horrebow um góða geymslu
heysins. Eggert segir svo um
heyhlöður og heygeymslu:
„Heyhlöður eru mjög víða á Aust-
urlandi en til forna hafa þær verið
um land allt. I hlöðunum geymist
heyið betur en ella og tapar ekki
krafti sínurn". Fleiri kostir við
hlöðugeymslu eru samkvæmt
Eggert Ólafssyni að þar er betur
hægt að verja heyið fyrir regni og
stormi, það brennur síður en í
stökkum ef það er látið illa þurrt í
geymslu, það fýkur ekki þegar
það er tekið um vetur. Ástæður
þess að íslendingar hafi ekki
hlöður segir Eggert vera timbur-
skort, fátækt og almennan vesal-
dóm. (Ferðabók Eggerts Ólafs-
sonar og Bjarna Pálssonar, II.
bindi, útgáfa 1943, bls. 146).
Eftir frásögn Jónasar Jónas-
sonar frá Hrafnagili að dæma virð-
ist heygeymsla lítt eða ekkert hafa
breyst frá miðri 18. öld til alda-
mótanna 1900 og segir hann
einnig að „hlöður voru óvíða, en
allir álitu þær ágætar.“ (íslenskir
þjóðhættir, útgáfan 1945, bls. 85-
86).
Hér komum við að sama víta-
hringnum og algengur var í fisk-
veiðum í gamla íslenska samfé-
laginu: Fátækt olli því að tækni var
á lágu stigi sem aftur orsakaði
fátækt. Svar landsmanna var oft-
ast að gera dyggð úr eymdinni.
Hlöður voru taldar vera skaðsam-
legar fyrir heyið líkt og þegar
mætustu menn landsins þóttust sjá
fyrir endalok íslands við tilkomu
lóðlína, neta og seglbáta. Slík lífs-
skoðun var auðvitað einnig trafali
á allar framfarir.
Annars er íhaldssemi í atvinnu-
málum ekki aðeins bundin við
fátækt.
IV
Samkvæmt annálahöfundum
markaðist heyskapur af tvennu:
Grasvexti og nýtingu.
Ef frásagnir annála um grasvöxt
eru tengdar veðurfarslýsingum
sést að hitastig um vor og fyrri
hluta sumars réð mestu um gras-
vöxt. Áhrif veðurfars um vetur á
grasgróður er ekkert hægt að
segja um út frá veðurfarslýsingum
annála vegna þess að kaldur vetur
og kalt vor fóru oftast saman. En
úrkoma um vor og fyrri hluta
sumars var einnig þýðingarmikil.
Þurrkar gátu þá dregið úr gras-
vexti, sbr. tíðarvísu Jóns prests
Hjaltalíns fyrir árið 1796:
„Veður stirt um vordaga
vafið gnæfum þurrki
gróður myrti grashaga
gagni firrti búsmala.“
En oft er erfitt að aðgreina áhrif
mismunandi veðurfarsþátta á
grasvöxt.
Sunnanlands fór venjulega
saman um vor kuldi og þurrkur.
Norðanlands þýddi votviðrasamt
vor oft hret eða snjókomu þannig
að hugsanleg hagstæð áhrif úr-
komu greinast ekki sakir kulda.
Nýting var hins vegar fyrst og
fremst komin undir þurrkum um
heyannatímann.
Einnig var vindstyrkur hér þýð-
ingarmikill. Slagveður voru versti
óvinur bónda um haust og raunar
líka um vetur hvað heystakkanna
varðaði.
V
Annálar leggja grassprettu og
nýtingu nokkuð að jöfnu sem
áhrifavalda í heyskapnum. Dæmi
um veltiár er 1799, annað eins
góðæri mundu ekki elstu menn:
„Meðan grasið var að spretta,
voru hlýjar regnskúrir, en síðan
þurrviðri og sólskin og varla mátti
heita að daggardropi kæmi frá
messum um sumarið til þess undir
lok engjasláttar".
Fleiri dæmi skulu nú nefnd úr
frásögn Þorvaldar Thoroddsen
sem sýna þetta samspil ólíkra
veðurfarsþátta og mismun á veðri
sunnanlands og norðan sama árið.
1678: „Sumarið gott og grasmikið
og þurrt öndvert sunnanlands en
vott fyrir norðan, síðan þurrt fyrir
norðan en fyrir sunnan náðust
engin hey“.
1682: „Var þurrt með kuldanæð-
ingum af norðri og varð grasvöxt-
FREYR— 251