Freyr - 01.08.1999, Side 36

ollu byltingu vegna aukinna afkasta við slátt. Myndin er af bakkaljá með
„ rakstrarkonu ", Ijágrind, sem einnig voru kallaðar Ijágreiður og spöruðu
rakstur þegar slegið var á votengjum.
var árferði mjög erfitt á árunum
1752-1757. Á þessum árum reyndi
Magnús Ketilsson sýslumaður í
Búðardal, á Skarðsströnd, mikill
áhugamaður um ræktun og búnað-
arframfarir, að plægja land og
rækta tún með svipuðum aðferðum
og tíðkuðust í öðrum löndum. Þá
bárust margir plógar til landsins á
árunum 1770-1780 fyrir tilstuðlan
Konunglega danska landbúnaðarfé-
lagsins og/eða dönsku stjómarinn-
ar.
Alvarlegasta tilraunin til kom-
ræktar var gerð af Islenska akur-
yrkjufélaginu (1770-1777). Það var
stofnað á Alþingi 1770 og hlaut
nokkurn stuðning stjómarinnar.
Tveir ungir íslendingar höfðu verið
sendir til Danmerkur og Noregs til
að læra akuryrkju og voru þar í
íjögur ár. Lítill árangur náðist þó af
þessu og urðu þessar tilraunir og
fleiri frekar til þess að veikja trú
manna á því að hægt væri að rækta
korn á íslandi með viðunandi
árangri enda var árferði erfítt á
þessum árum.
Tilraunir þessar urðu heldur ekki
til þess að kenna mönnum nýja
tækni við túnrækt sem þó hefði
verið það brýnasta í bættum bú-
skaparháttum.
Þúfnatilskipun
og nýbýlalög
Árið 1770 skipaði konungur sk.
landsnefnd, sem að undangenginni
athugun á högum landsmanna
skyldi gera tillögur um það sem
helst mætti verða þjóðinni til fram-
dráttar. í áliti hennar var tekið á
mörgu og m.a. lagðar til úrbætur í
| verslunarmálum (afnám danskrar
Torfi Bjarnason, skólastjóri i
Ólafsdal 1880-1907, átti manna
mestan þátt í verklegum framförum í
búskap á sínum tíma.
einokunar), efling fiskveiða og á
sviði búskapar komrækt, túnaslétt-
un, nýbýlastofnun, aukin garðrækt,
skógrækt o.fl. Til þessara tillagna
má rekja margar tilskipanir kon-
ungs (löggjöf) sem áttu að leiða til
framfara. Þekktastar hafa orðið til-
skipun um jarðrækt, sn. þúfnatil-
skipun frá 13. maí 1776 og tilskip-
un um stofnun nýbýla, nýbýlalög I
frá 15. apríl 1776. Jarðræktarlögin
vom í formi fyrirmæla um að hver
sjálfstæður bóndi skyldi slétta tún
sín og friða þau með hleðslu garða,
þ.e. grjót-eða torfgarða. Mennáttu
að skila árlega ákveðnum fram-
kvæmdum fyrir hvem verkfæran
mann á búinu og þola sektir ef þeir
stóðu ekki við þetta, en hljóta verð-
laun ef vel var unnið og meira gert
en tilskilið var. Athyglisvert er að í
nákvæmum leiðbeiningum um
verklag var eingöngu gert ráð fyrir
að beita liandverkfœrum og hand-
afli við þessar jarðabætur. Móðu-
harðindin 1783-1784, sem brátt
gengu yfir, lömuð þjóðina og urðu
m.a. til þess að minna varð úr en til
var stofnað, þó urðu þessi lög til
einhverra úrbóta. Jarðræktarlögin
vom að nafninu til í gildi til ársins
1836 en þeim var aldrei stranglega
framfylgt.
Það sem mestum árangri skilaði,
af allri viðleitni til búnaðarframfara
á þessum áratugum, vom tilraunir
til matjurtaræktar og leiðbeiningar
sem gefnar vom í framhaldi af
þeim. Þeim til stuðnings komu svo
fræútvegun og frægjafir frá Dan-
mörku, sem Konunglega danska
landbúnaðarfélagið, stofnað 1769,
hafði umsjón með. Margirafþeim
íslendingum, sem beittu sér mest
fyrir búnaðarframformum á þessum
tíma, vom einmitt bréffélagar eða
styrktarfélagar í félaginu.
Mesti frömuður garðyrkju á Is-
landi var merkisklerkurinn Bjöm
Halldórsson í Sauðlauksdal (1724-
1794). Hann hóf fjölþættar tilraun-
ir til matjurtaræktar í Sauðlauksdal
árið 1753, þar á meðal ræktun kart-
aflna og innleiddi þar með kartöflu-
rækt á íslandi, en auk þess kálrækt
og gulrófnarækt. Um þessar til-
raunir skrifaði hann merka ritgerð
og varð einnig fyrstur til að skrifa
alhliða leiðbeiningarit fyrir bændur
(Atli 1780). Garðrækt breiddist þó
fremur hægt út í fyrstu. Sem dæmi
má nefna að árið 1804 höfðu um
300 bændur matjurtagarða en 13 ár-
um siðar 1817 voru þeir 3466,
sennilega á meira en þriðja hverju
heimili. Þessi garðyrkja var hjá
36 - FREYR 9/99