Freyr - 01.08.1999, Page 37

sumum bændum í verulegum mæli,
þannig að þeir gátu látið frá sér
kartöflur og gulrófur. Þetta kom
sér mjög vel fyrir þjóð sem stöðugt
barðist við að hafa nóg að borða.
Afnám algerrar verslunareinok-
unar, sem varað hafði á Islandi frá
1602, var mikið baráttumál á þess-
um áratugum og barðist Skúli
Magnússon, landfógeti, mest gegn
verslunaróffelsinu. Árið 1787 var
verslun á Islandi gefín frjáls öllum
þegnum Danakonungs og leiddi
það þegar frá leið til hagsbóta þó að
töf yrði á að verslunin kæmist i
hendur innlendra manna.
Á nítjándu öldinni
miðar enn hægt
Tvo fyrstu áratugi 19. aldar gerð-
ist lítið sem til framfara liorfði í
stjórnsýslu eða búskaparháttum.
Engin ný tækni við búskapinn hafði
náð verulegri útbreiðslu og reyndar
gerist það ekki að marki fyrr en á
siðari hluta 19. aldar.
Eftir 1820 fór árferði aftur batn-
andi og var hagstætt fram yfir
1850. Þá batnaði hagur lands-
manna verulega. Búfé landsmanna
fjölgaði mikið; sauðfé um 50% (úr
400 þús. 1823 i 600 þús. 1849) og
nautgripum um 25% (úr 20 þús.
1823 í 25 þús. 1849). Frá 1801 til
1850 ijölgaði landsmönnum úr 47
þús. í rúmlega 59 þús. Árið 1804
áttu landsmenn 5,8 kindur á hvert
mannsbam en 11,8 árið 1853 og
sýnir þetta hve mikið hagur fólks
batnaði með bættu árferði þó að
búskapurinn væri enn nánast á
sama tæknistigi.
Þessu til staðfestingar skulu
nefnd dæmi: Árið 1828, þegar íbú-
ar í Reykjavík eina þéttbýli lands-
ins vom tæplega 300, vildu þeir
hafa samvinnu um að taka upp mó í
Vatnsmýrinni nokkuð frá þorpinu.
Þá fannst þar enginn vegarspotti og
ekkert flutningatæki (kerra eða
vagn) svo að auðvelt yrði að flytja
eldsneytið í húsin. Áhöld þóttu um
það hvort sveitarfélagið hefði ráð á
vegagerð og kerrukaupum.
Um tíu ámm síðar (1839) fór
Ræktun landsins gefur glögga mynd af framförunum.
Túnasléttur frá 1849 1894 voru 1091 ha
55 1895 1904 99 1588 ha
55 1905 1914 55 3280 ha
55 1915 1924 55 2403 ha
55 1925 1934 55 12.454 ha
Stærð ræktaðs land 1845 10.000 ha
55 1905 18.000 ha
55 1920 22.000 ha
55 1930 26.000 ha
55 1940 36.000 ha
55 1950 45.000 ha
55 1960 75.000 ha
55 1965 95.000 ha
ungur bóndi frá Stóruvöllum í
Bárðardal, til vetrardvalar í Dan-
mörku. Hann flutti heim með sér
plóg og herfí til jarðvinnslu og
tveggja hesta vagn ásamt aktygjum.
Hann hóf svo jarðvinnslu og slétt-
aði um 1 ha túns. En þetta var eins-
dæmi.
Fyrsta búnaðarfélag á Islandi
var stofnað árið 1837 og beitti það
sér fyrir búnaðarframforum á öllum
sviðum, ekki hvað sist í ræktun og
nýrri tækni.
Táknrænt er að árið 1841 er
ákveðið að félagið útvegaði 20
hjólbörur og hefði þær til sölu á
kostnaðarverði. Mælist það vel fyr-
ir.
Aukin fóðuröflun og bætt aðstaða
til hennar var enn sem fyrr það sem
mest áhersla var lögð á. Þar var
einkum unnið á tveimur sviðum.
Töluverð áhersla var lögð á áveitur,
einkum á flæðiengjar sem í mörg-
um héruðum vom bestu heyskapar-
löndin. M.a. vom fengnir erlendir
vatnsvirkjafræðingar til að kenna
landsmönnum tæknina og innlendir
búfræðingar, sem nú fóm að koma
fleiri og fleiri eftir nám í Danmörku
og síðar í Noregi, leiðbeindu um
áveitur.
Túnræktin var enn mikilvægari,
bæði sléttun gömlu túnanna og frið-
un þeirra með garðahleðslum, held-
ur en nýræktun (brot á nýju landi).
Athyglisvert er að enn var beitt
nokkum veginn sömu aðferðum við
að slétta gömlu túnin og ráðlagðar
vom í jarðræktarlögunum frá 1776,
þ.e. handverkfærum og handafli
einu saman.
Árið 1846 er sagt frá því að hug-
vitsmaður einn, Guðbrandur Stef-
ánsson jámsmiður, sé að finna upp
tæki til að rista ofan af gömlu tún-
unum, skera þökur. Yfirborð jarð-
vegsins var síðan sléttað og þök-
umar lagðar yfir aftur. Þetta tæki,
undirristuspaði, og aðferðin, þak-
sléttun, var síðan mikið notuð fram
yfir síðustu aldamót. Þetta þóttu
miklar „ tœkniframfarir“ þó að
plógar væm þá þegar nokkuð vel
þekktir.
Hér er mikilvægt að gera sér
grein fyrir því „ arktiska“ fyrirbæri
sem er þúfnamyndun í nær öllu
deiglendi. Þúfúr myndast vegna
frosthreyfinga í jarðvegi og em
rnjög áberandi á íslandi og því voru
gömlu túnin nær öll þýfð og þurfti
að slétta þau til að auðvelda alla
vinnu við þau.
Búnaðarfélög
og búnaðarskólar
Eftir 1850 urðu tækniframfarir
smám saman örari. Bændur í ein-
stökum hreppum landsins tóku að
mynda með sér félög til að vinna
að framforum, ýmist nefnd jarð-
ræktarfélög, framræslufélög,
framfarafélög eða búnaðarfélög,
FREYR 9/99 - 37