Nýi tíminn - 19.02.1948, Page 3

NÝI TÍMINN
3
Finimtudagur 19. febrúar 1948
I.
í dag verða til moldar fluttar
þessa heims ieifar cins hins
frumiegast gerða Islendings,
sem uppi hefur verið á þessari
- öld og sennilega í margar aldir.
/ Eg, sem þessi minningarorð
rita, kynntist fyrst Áma próf-
as'ti Þórarinssyni á öndverðu
sumri 1922. Þann dag hagaði
svó atvikum, að ég var að
drekka kaffi í miðstofunni á
Uþpsölum, sem þá var matsölu-
liús og veitingastaður. í næstu
stofu fyrir innan mig sátu Iveir
menn, annar ungur að árum,
hinn nokkuð aldurhniginn. Sá
hinn yngri mun hafa þekkt mig
og skotið því að eldra mannin-
um, liver ég væri. Þá hafði ég
nýlega gefið út ljóðajtver, og
slíkir herrar voru ekki í tölu ó-
sýnilegra í þá daga. Eldri mað-
urinn rís allt í einu úr sæti sínu
og gengur að borðinu til mín,
heilsar mér einkar-hlýlega og
segist vera séra Árni Þórarins-
/ son. Eg tjái honum líka nafn
mitt. Svo segir hann við mig
þessi orð:
„Ósköp varð ég hrifinn af
kvæðabókinni yðar. Þér hafið
skáldagáfu á borð við Matthías,
ef þér að eins tækjuð skáid-
skap yðar svolítið alvarlegar."
Þessi orð endurtók liann oft
við mig síðar.
Næst bar fundum okkar sam-
an seint í júní árið 1931. Þá
f mun séra Árni hafa verið hér
á prestastefnu. Einn morgun í
glaðasólskini kom ég af göngu
surman Melaveginn. Þá mæti ég
séra Árna sunnan við kirkju-
garðinn.’ I það sinn skiptumst
við aðeins á fáum orðum.
Svo leið og beið þar til haust-
ið 1934. Þá frétti ég, að séra
Árni hefði sagt af sér prestskap
j og væri fluttur til bæjarins. Eft-
iir einhverjum leiðum lagði það
í eyru mér, að Árni prestur
væri allra manna skemmtileg-
astur í mðkynningu. Eg hafði
heyrt nokkur snilliyrði hans,
og mig langaði til að kynnast
\
Árr.i prcfastur Þórarinsson
höfundi þessara spakmæla lít-
ið eitt nánar.
Þá hafði ég þekkt í nokkur ár
herra Sigurð Magnússon kenn-
ara og vissi, að hann var ná-
kunnugur Árna prófasti. Eg bað
hann nú að hafa einhver ráð
með að koma okkur saman.
Hann hét því, og litlu síðar eða
nánar sagt miðvikudaginu 5.
desember 1934, klukkan 15 mín-
útur yfir átta að kvöldi, birt-
ust þeir báðir í forstofunni að
íbúð minni á Hallveigarstíg 9.
Prófasti mun hafa verið um
og ó að hætta sér undir þak
þessa illræmda kommúnista.
En allt fór prýðilega á með olck
ur og klukkan var orðin nálf-
eitt, þegar Árni prófastur hélt
heim. „Skemmtilegt kvöld,“ —
þannig hef ég lokið dagbók
bessa dags.
Þennan desemberaftan hóf-
ust kynni okkar séra Áma fyrir
fullt og allt. Upp úi' þessu fór
hann að koma heim til mín ein-
stöku sinnum, en í hýbýli bans
kom ég aðeins, þegar ég var
boðinn.
Það var tvennt í persónugerð
séra Árna, sem mér varð þég-
ar augljósast. Ánnað var frá-
bært minni og samfara því fróð-
leikur um þéssa heims fólk og
eilífðarverur, sem mér virtist
óþrotlegur. Hitt var afburða-
skemmtileg frásagnargáfa og
svo sérstæð tjáningaríþrótt, ao
i hún var langt frá að líkjast
nokkru, sem ég liafði áður
heyrt.
Sú hugsun sótti oft á mig, að
þá yrði mikið skarð fyrir skildi
í íslenzkri mannfræði og sér-
kennilegri frásagnarsnilli, er
þessir hæfileikar liyrfu með
Nœstsíðustu brúðhjónin, sem Árni próíastur gaí 'saman.
| Áma prófasti burt úr veröld-
; inni. Það hvarflaði einnig #að
! mér öoru hvoru, að ég ætti að
færa ævisögu hans í letur til
þess að bjarga dálitlu broti af
þessari einstæðu persónu frá æ-
varandi gleymsku. En þær hug-
renningar strönduðu alltaf á
sama vandkvæðinu: Eg sá fram
á, að þetta yrði svo mikið verk,
að ég hefði ekki tíma til að
leysa það af hendi.
II.
Þannig liðu tímar fram þar
til í janúarmánuði 1943. Þá fór
herra Ragnar Jónsson fiam-
kvæmdarstjóri að biðja mig að
skrásetja ævisögu séra Árna,
en hann hafði þá veitt Ragnari
jáyrði fyrir að segja söguna og
að ég færði hana í letur. Eg
neitaði að eiga nokkuð við
þetta. Eg hefði engan tíma til
þess. Eg var þá í uppsigiingu
með áframhald á Ofvitanum,
tvö til þrjú bindi. En Ragnar
lagði svo fast að mér, að ég lét
að lokum til leiðast og frestaði
mínu eigin verki um óákveðinn
tíma og þó hikandi og með hálf-
um huga.
Við hófum svo söguritunina
laugardaginn 6. febrúar 1943,
klukkan hálfellefu árdegis. Árni
prófastur sagði frá. Eg spnrði,
innti frekar eftir og festi á
pappírinn. Með mínum þætti
þessa verks hafði ég enga aðra
tilhneigingu en að ná sem skýr-
astri mynd af persónu séra
Árna og fyrirbærum þeim, sem
til hafði hann komið heim til
mín til frásagnar, en nú varð
sú breyting á, að ég gekk heim
til hans.
Þannig héldum við áfrarn ó-
sl.itið þar til 28. júní. Litlu eftir
þaö fórum við báðir burl úr
bænum. Hinn 28. september tók-
urn við til verks að nýju og
vorum að með sama vinnu.tima
daglega þangað til 20. marz
1944. Þann dag lukum við skrá-
setningu ævisögunnar og }>ótt-
umst hafa mikinn sigur unnið
enda var handritið þá orðið
1546 síður, stórar og þéttriíað-
ar. Þá mátti heita að Árni
prófastur væri enn þá uyp á
1 hann var að segja frá. En1 sitt bezta, gekk upp stiga eins
þessu marki varð ekki náð með | og tvítugur unglingur, fcr síð-
öðru móti en hermt væri frál astur manna úr samkvæmum á
hinu og þessu, sem sumum fynd
ist, að hefði mátt kyrrt iiggja.
„Skikkanleg og talfá“ ævisaga,
stílfærð samkvæmt þeirri siða-
reglu að „særa“ engan, hefði
aldrei orðið lífssaga séra Árna
Þórarinssonar.
Fyrstu vikurnar unnuni við
að þessu verki þrjár- klukku-
stundir á hverjum virkum degi.
En upp úr því tók svona langur
fiásagnartími að þreyta ðrna
próf., og þá styttum við hann í
hálfa aðra klukkustund. Þangað
næturnar, var allra manna
skrafhreifastui- og sagði betur
frá en allir aorir.
m.
Þegar fram liðu tímar fór ég
að verða hálf óánægður með
minn hlut í þessu verki. Mér
fannst ég hefði getað gert það
betur og var þó ekki lióst,
hvernig ég hefði mátt inna það
vandlegar af hendi. Þá tók ég
það ráð mér til fróunar að k-sa
Framhald á 6. síðu
þeirri spumingu veltur þa.ð,
hvort menn telja rétta þá ásök-
un, sem hvað eftir annað kemur
fram í þingræðum og blöðum
sósíalista að . ríkisstjórnin og
fjárhagsráð hennar skipuleggi
vitandi vits slíkan samdrátt at-
vinnulífsins að til meira eða
minna atvinnuleysis hljóti að
koma.
' Viðbrögð valdamanna vio
þeim ásökunum eru ekki altaf
eins frumstæð og reiðióp Finns
Jónssonar. Bjarni Benedikts-
son hefur sveitzt við bæði á
þingi og í Morgunblaðinu að
sannfæra fólk um ósennileik
þeirrar ásökunar að ríkisstjórn-
in vilji atvinnuleysi. En einmitt
hann var svo seinheppinn undir
^ þinglokin í fyrra að gefa í skyn
hernaðaráætlun núverandi rílc-
isstjómar, er hann taldi að
þess yrði kannski ekki langt að
bíða að atvinnuleysi kæmi. I
afsölcunum sínum skírskotar
Bjarni til hugsunarháttar, sem
ekki er óalgengur. Ríkisstjórn
hlýtur að vilja að allt gangi
sem bezt í þjóðfélaginu meðan
hún er við völd, atvinnulífið sé
blómlegt, allir hafi nóg að gera,
allir séu ánægðir. Þess vegna
er það fjarstæða að nokkur rik
isstjórn vilji atvinnuleysi.
Hugsum okkur að milljóna-
burgeisarnir í Reykjavík og
landsbankaklíkan teldi sig ekki
þurfa lengur að fela stjórn sína
bak við menn eins og Bjarna
Benediktsson, Emil Jónsson
& Co. Hugsum okkur að stjórn
Vinnuveitendafélags íslands, að
viðbættum Jóni Árnasyni
bankastjóra, væri ríkisstjórn Is-
lands. Hverja afstöðu hefði slík
stjórn til atvinnuþróunar og
atvinnuleysis í landinu? Hver
sem hugsar þá hugsun alla
mun komast að þeirri niður-
stöðu, að slík ríkisstjórn hlyti
að hafa einmitt þá stefnu, sem
sósíalistar saka nuverandi rík-
isstjórn um.
Hvert mannsbam skyldi, að
slík ríkisstjórn, grímulaus
stjórn íslenzks auðvalds, leldi
heppilegra að nokkurt atvhinu-
leysi sé jafnan í landinu. Verka-
menn vita ekki síður en atvinnu
barin niður og grímulausri auð-
valdsstjóra, fasisma, komið á.
★
Þessvegna hefur í öllum auð-
hugsandi án mjög mikillar eftir-
spurnar eftir vinnuafli. Á þeim
dögum var haft eftir Eggert
Claessen: „Þeir skulu fá að vor
kennast þegar atvinnuleysið
kemur aftur“. Hvort sem það
er nákvæmlega tilvitnað eða
ekki, þá er þaraa tjáð ein meg-
inhugsun auðvaldsins: I auð-
valdsþjóðfélagi þarf að vera at-
vinnuleysi til þess að gróða-
möguleikar og pólitískt vald
auðburgeisanna sé öruggt.
Baráttan innan auðvalds-
þjóðfélagsins er í flestum
löndum komin á það stig,
að auðvaldið þolir ekki
þann styrk sem alþýðan og
verkalýðshreyfingin fær af því
ástandi að allir geti haft vinnu,
að alltaf sé næg eftirspurn eft
ir vinnu. Slík aðstaða gefur sí-
vaxandi alþýðusamtökum fyrr
eða síðar vald til að breyta þjóð
skipulaginu séu samtökin ekki
rekendur hver breyting var á
þjóðfélagslegum styrk alþýð-
unnar á stríðsárunum við það
að nóg atvinna bauðst. Sigrar
skæruhernaðarins 1942 væru ó-
valdslöndum, ekki sízt þeim sem
hlíta forsjá Bandaríkjaauðvalds
his og treysta á íhlutun þess til
að styðja hið rotna og fúna
og ramskakka hús iunlenda auð
valdsins, verið stefnt að því að
koma á aftur samskonar á-
standi og íyrir stríð, atvinnu-
leysi til að auðburgeisar geti
haft frjálsari hendur og sett
hinum heimtufreku og eftir-
gangssömu verkamönnum stól-
inn fyrir dymar. Jafnframt er
á ýmsan hátt reynt að þurrka
upp óvenjulega kaupgetu al-
þýðu eins og enskur hag-
fræðingur kemst að orði,
með því að láta verðlag
fara hækkandi samtímis því
að laun lækka, eins og orðið
hefur hér á landi fyrir beinar
aðgerðir rikisstjórnarinnar og
meirihluta hennar á Alþingi, og
ýmsum öðrum ráðstöfunum, t.
d. með þvi að afnema takmark-
anir á húsaleigu, sem víða voru
í gildi’á striðsárunum. En ein-
mitt nú í vikunni var flutt á
Alþingi dulbúið stjómarfrum-
varp um afnám þeirra ákvæða
húsaieigulaganna, er takmarka
uppsagnir á íbúðarhúsnæði.
Enda þótt heiðarlegir húseig-
endur hafi vafalaust haft af
því veiuleg óþægindi að geta
ekki losnað við hvimlciða leigj-
endur réttlætir það ekki afnám
uppsagnarbannsins í því gífur-
lega húsnæðisleysi sem nú er
í Reykjavík. Samþykkt laganna
þýðir, að mikill hluti leiguhús-
næðis í Reykjavík verður settur
á svartan markað og leigan
sprengd upp úr öllu valdi Með
slíkum aðferðum er markvisst
unnið að því að „þurrka út ó-
venjulega kaupgetu alþýðu,“ en
það er beinn liður í því að
gera verkamenn háðari atvinnu-
rekendum.
★
Það skyldi þó aldrei reynast
svo, að starf ríkisstjóraarinnar
Framhald á 7. síou