Nýi tíminn - 19.02.1948, Side 6

6
NÝI TÍMINN
Fimmtudagur 19. febrúar 1948
Arni Þérarinsson
Framhald af 3. síðu
fyrir séra Árna allt handritið, ef
vera kynni, að hann vildi gera
á því einhverjar breytingar eða
eitthvað gæti komið í leitirnar,
sem honum hefði yfirsézt áóur.
Á þessu verki byrjaði ég 20.
októbér 1945 og hélt því ,áfi am
slyndrulaust, oftast hálfan ann-
an tima á dag, þar til 1. marz
1946. Þá fannst mér fyrst ég
geta ekki betur. Við þennan
yfirlestur hafði handií;tið
lengzt upp í 1700 blaðsíður.
Þegar hér var komið sögu,
fór ég fyrsl að sjá ellimörk á
Áma prófasti. Þeirra va:ð ég
fyrst var nokkru eftir að ég
lór að lesa fyrir honum hand-
ritið. Þau lýstu sér í daufara
h'fsfjöri, brestandi minni á eig-
innöfn ,þrálátari endurtekniagu
á sömu sögunum og meiri
gleymsku á það, sem gerzt hafði
síðustu dagana. En allar sinar
gömlu sögur sagði hann ná’ega
orðrétt eins og liann hafði r.agt
mér þær áður. Svo trúlega kunni
hann sín fræði, að það kom oft
fyrir, að hann þuldi upp úr sér
setningar og heila söguparta,
áður en ég komst að með þær
1 lestri minum úr handritinu, og
hafði þá allt orðrétt eins og ég
hafði ritað eftir honum árin
1943 til 1944.
Af þessari skýrslu ætti það
að vera óumdeilanlegt, að það
á við enga staðreynd að styðj-
ast, sem ýmsir hafa fundið sál-
arfróun í að breiða út, að ég
hafi setið við að „pumpa“ séra
Áma fram til síðustu lífsstunda
og eftir að hann var ekki leng-
ur að fullu vits síns ráðanrh.
Allri meginfrásögn lians lauk
20. marz 1944, og eftir 1. marz
1946 ritaði ég ekki eftir hon-
um eina línu, að undanteknum
nokkrum spakmælum, sem upp
úr honum hrutu, þegar fundum
okkar bar saman, því að hann
gerði yngri og ókalkaðri mönn-
um skömm til með því að mæla
í snilliyrðum allt til hins síð-
asta.
Sá þvættingur er ekki heidur
á meiri rökum reistur, áð ég hafi
logið upp frásögnum í orðar.tað
séra Árna og látið á prent út
ganga í ævisögu hans.
Þetta, sem hér hefur verið rit
að vildi ég segja til þess að
greiða úr ýmsum misskilningi
og slá á margs konar ósann-
sögli, sem gengið hefur um ram-
vinnu okkar Árna prófasts og
ritun ævisögu hans.
IV.
Eg þykist hafa kynnzt Árna
prófasti all-náið sakir hins and-
lega samstarfs okkar, sem oft
var þess eðlis, að það afhjúpaði
ýmsar hliðar í fari okkar beggja
og tók þar að auki yfir fjogur
ár, að öllu meðtöldu, auk sjc ára
viðkynningar, er á undan var
gengin.
Mér virtist þá og virðist etrfi,
sem séra Ámi hafa verið frum-
legast gerður einstaklingur, sem
ég hef þekkt, og það svo, að
flestir aðrir koma mér fyrir
sjónir sem leiðinlega hversdags-
legir, þegar mér verður á að
bera þá saman við þen.'an
merkilega klerka.
Þó var hann allra manna !e"-gst
frá því að vera original eða
sérvitringur, sem svo er kailað,
Iiann hafði engar áberandi
kenjar, hvorki í hugsun, lát-
bragði né breytni. Frumleiki
hans var af allt öðrum toga
spunninn, og þeirri gáfu verður
ekki gerð skil í þessari minn-
ingargrein, sem er ófullkomið
flýtisverk.
Hann var maður fluggátaður
á ýmsum sviðum, mikiíl náms-
maður í æsku, minnið alla ævi
frábært, snillingur í tilsvöi'um
og mannþekking hans oft svo
djúpsæ, að það var engu líkara
en hann sæi fólk innan frá í
bókstaflegum skilningi. Frá-
sagnargáfa hans var undraverð
og gerólík frásagnarhæfúeik-
um allra annara manna, sem ég
hef þekkt, málrómurinn afbui’ða
persónulegur, orðalag frásagn-
arinnar oft eins og úr öórum
heimi, og allt frásagnarsv:ðið
glóði af snilliyrðum, þegar hon-
um tókst bezt upp. Hanr. fór
svo vel með kvæði og flutti þau
af þvílíkum karakter, að léiegur
leir hljómaði sem gullaldar-
skáldslcapur af vörum bans.
Hann fór þannig með vísur eft-
ir Símon Dalaskáld, að mér
fannst, að aldrei hefði fcetur
verið ort á íslandi. Og allt ^em
út af munni Árna prófasts gekk.
hvort heldur var frásögn, spak-
yrði eða flutningúr kvæða, var
svo náttúrlegt., tilgerðarlaust og
fyrirhafnarlítið, að þar het ég
ekkert til samAburðar.
V.
En séra Árni var sagður ó-
sannsögull. Sumir hafa kullað
hann „stórlyginn“. Og ýmsir
hafa lagt talsvert kapp á, að
gera þessa fullyrðingu að, al-
mennum trúarbrögðum.
Af smnra hálfu er þessi kenn-
ing runnin frá lágkúrulegri ill-
girni, svo nefndri vanmáttar-
kennd. í annarra hugum á hún
rætur að rekja til grunnfærrar
mannþekkingar eða ókunnug-
leika.
Séra Árni var eklci lyginn
maður. Hann bjó aldrei til ivga-
sögur, svo að mér væri kunn-
ugt um. Eg skrifaði upp eftir
honum hundruð sagna. Nóltkra
tugi þeirra hef ég reynt að fá
staðfcsta annars staðar og í öll-
um tilfellum, að einu undan-
skildu, hef ég gengið úr sluigga
um, að séra Árni hafði sagt rétt
frá í öllum atriðum, sem máli
skiptu. En þessi eina saga virt-
ist hafa skapazt í höfði hans,
ég held ósjálfrátt, enda var hún
vitnisburður um „almættisverk“
og þar var séra Árni veikastur
fyrir. „Almættisverk” varð að
vera „almættisverk”. Annars
var ekkert í það varið.
En séra Árni var skáld og
vantaði ef til vill það eitt í að
vera stórskáld, að hann skorti
stöðvun til að læra að yrkja.
öllum slíkum mönnum er sú
list í brjóst lagin, að kunna að
mikla þau atriði í frásögn sinni,
sem eiga að vekja sérstaka eft-
irtekt. Og stundum virðist næmi
þeirra svo mikil, að atvikin, sem
mæta þeim í lífinu, verða rnikil-
fenglegri og lífrænni fyrir
þeirra skynjun en eftirtekt < nn-
arra manna.
Eg talaði varla nokkurnííma
svo við Sigurbjörn Sveinsson,
I að hann hefði ekki nýlega npp-
j lifað nokkra heimsviðburði.
i Draugar Jóhanns Jónsonar
vcru engin smámenni viö að
fást. Stefán frá Hvítadal lék
sér að því að gera hversdags-
legt ástarævintýri að liátignar-
legu drama. Karlar Guðmuudar
G. Hagalíns á Vestfjörðum líkt-
ust ekki tiltakanlega þeim Vest-
firðingum, sem fyrir augu .Tiin
hafði borið á ferðum mínum mn
þessar byggðir, þegar hann lék
þá af mestri list og hermdi
eftir þeim. Og haft hef ég þá
skemmtun að heyra Hall-
dór Kiljan Laxness lýsa
gömlum torfkirkjuskrokki norð-
ur á Víðimýri af svo fágaðri
tilfinningu fyrir lilutföllum víð-
áttanna, að ég var næstum far-
inn að trúa, að þetta fjörefna-
snaúða heimskautabyggðarlag
hefði eignazt sjálfa Péturslurkj-
una í Róm.
Enginn þessara manna mundi
þó vera talinn lyginn á almo nn-
an mælikvarða.
Það var nákvæmlega þetta
sama, sem gerðist í frásögnum
Árna prófasts. Hann minnk-
E.ði hið litla og stækk-
aði liið stóra, lækkaði hið
lága og hækkaði hið háa, dcyfði
hið litasnauða til þess að sterkj-
un hans á litum hins litaiíka
yrði því auðsærri og áhrifa-
meiri. Og stundum gátu smá-
munir vaxið í allar áttir fyrir
innri sjónum hans. En fyrir
fólki, sem lítt kann að greina
náttúru skáldskapar frá lygi
verður þessi list ósannsögli og
höfundurinn lygari.
VI.
Ámi prófastur sagði eitt
sinn við mig upp úr miðri frá-
sögn í marzmánuði 1913:
„Hefur þú ekki haldið,
að ég væri ósköp gæfur maður
og geðlítill?“
„Eg hef nú enga grein gert
mér fyrir því ennþá,“ svaraði
1 ég.
„Jæja, þá skal ég segja þér
það vinur, að ég svitna oft. á
dag af reiði“.
„Og hverju reiðistu svona?“
,,Eg reiðist sjálfum mér út af
því, hvað lítið gagn ég hef getað
gert í heiminum“.
Eg geri ráð fyrir, að þarna
hafi séra Árni gert svipnða
stækkun á reiðinni og Jóhann
Jónsson á draugunum og Hall-
dór Kiljan Laxness á víðát.tunni
í Víðimýrarkirkju.
En það stendur eftir sein áð-
ur óhaggað, að séra Ámi var
ákaflega geðríkur maður og
hefur eflaust oft svitnað af
reiði, þótt hann hafi ekki r.vitn-
að að jafnaði oft á dag.
Þessir skapsmunir ollu árekstr-
um í prestakalli hnns og þeim
mim alvarlegri fyrir þá sök, að
séra Árni var umbótamaður, að
Islenzku skíðamennirnir ganga fram á olympíska-leikvanginn í
St. Moritz. Þeir eru, talið frá hægri: Jónás Ásgeirsson, Hermann
Stefánsson (þjálfari), Einar Pálsson (fararstjóri), Guðmundur
Guömuiujsson, Þórir Jónsson og Magnús Brjoijóifsson.
minnsta kosti framan af prests-
skapartíð sinni, og hafði ekki
geð til að sjá allt grotna niður í
kringum sig í andlegri og líkam-
legri ómenningu. Af þessu urðu
að sjálfsögðu árekstrar við stór-
bokka, sem sættu sig við bá nið-
urlægingu að „gefa Djöflmum
vinnufrið“. Og þessum mönmun
mun bafa verið ljúfara að lita
á séra Árna fremur sem óbrot-
hin lygara en skáld.
VH.
En það var önnur hlið á
manngerð séra Árna, að hann
var skjótur til sátta, a.llra
manna hlýjastur í viðmóti, ger-
samlega laus við embættis-
hroka, frábærlega alþýðlegur,
mannúðlegur, hjálpfús og gest-
risinn með afbrigðum. Einn af
óvinum hans, hreppstjórinn,
sem hann elti ólar við í ni.
hindi ævisögunnar, sagði eitt
sinn um hann í áheyrn merkrar
konu, sem þetta hefur ritað frú
einni hér í bænum:
„Ef séra Árni væri fær um að
stjórna tungu sinni, mætti kalla
hann heilagan mann, því að s.vo
kærleiksríkur er hann“.
Þessi vanstjórn séra Árna á
timgiumi hefur vafalaust aukið
á andúðina gegn honum í
Prestakallinu.„Og það er eins og
hver sjái sjálfan sig“ að ýmsir
munu hafa kveinkað sér undan
orðum hans til dæmis útmálun
hans á sóðadauðanum.
En hitt má ekki heldur dylja,
að þá væri mikið skarð hcggið
í snilligáfu Árna prófasts, ef
hann hefði vegið og metið orð
sín líkt og sómaklerkur, sem
heldur, að hann tali eins og
Jesús Kristur,
VHI.
Ýmsir hafa gerzt þungorðir í
séra Árna garð út af síðustu
bók hans, Hjá vondu fólki. Sum-
um hefur fundizt hann bera þar
Snæfellingum of illa sögu. 'í ms-
ir fullyrða, að þetta sé „allt
lygi hjá séra Árna.“ En aðrir
hafa dómfellt verk haus með
þessari gamalkunnu afsökun:
„Oft má satt kyrrt liggja“.
Kavalerar Sturlungaaldarinnar
myndu líka hafa óskað, að
Sturla Þórðarson hefði haldið
kjaftirvOg ekki er óliklegt að
a
ýmsir samtíðarmenn Sturlu,
sem hlýddu á frásögn hans, hafi
ymt undan ósköpunum: „Oft
má satt kyrrt liggja“.
En myndi okkur ekki þykja
nokkuð skarð í sögu vorri og
bókmenntum, ef Sturla Þórðar-
son hefði lifað lifi sínu skikk-
anlegur og talfár og látið ósóm-
ann kyrran liggja ?
Eg hef gild rök fyrir þvý að
allt, sem verulegu máli skiptir
í lýsingu séra Árna á Snæfell-
ingum, er samileikanum sam-
| kvæmt. En hitt má segja þeim
til nokkurar upphafningar, að
þessu líkt var andnimslofrið i
flestum sveitum þessa lands, þó
að sennilega hafi það veríð ‘með
lakara móti á Snæfellsnesi.
Hærra var nú ekki til lofts í
vorri marglofuðu bændameun-
ingu fyrr á öldum allt fram
til síðustu tíma, og mætti þar
tilnefna legionir sannana. Og
ég er sannfærður um, að það er
meiri gæfuvegur að viðurkenna'
þetta hreinlega heldur en að
rembast við að ljúga upp á
sjálfa sig dyggðum, sem vér
aldrei höfum átt og aldrei verða
hlutskipti vort á meðan oss
brestur manndóm til að sjá
oss eins og vér erum og
draga af þeirri sjón gagnlega
lærdóma.
Séra Árni hefur haft ei-iurð
til að gera það, sem okkur hina
hefði langað til að gera, sagði
séra Guðmundur Einarsson á
Mosfelli. Hann hefur látið færa
í letur mjög merkilega menning-
ar- og sálarlífs-lýsingu á þvi
byggðarlagi, sem hann dvaldist
lengst í og var kunnugastur
Það væri þakkarvert, ef fleiri
færu hér að dæmi Árna prófasts
og rituðu jafn-hreinskilnislegar
frásagnir af þeim héruðum. sem
þeir eru kunnugastir. Það hefði
miklu meira uppeldisgildi en
allur þessi óþverramokstur, sem
o.usið er yfir þjóðina af lygum,
blekkingum, hræsni, smjaðri,
sjálfsfegrun og liverskonar lág-
kúr u-ómenningu.
Jæja, þessi síðasti fulltriu ís-
lenzkrar frásagnarsnilli er nú
horfinn af þessu stigi tilverunn-
ar. En burtför hans héðan úr
heimi sættir mig og marga aðra
betur við það hlutskipti að eiga
þessa sömu ferð fyrir höndum.
Þórbergur Þórðarson.
f
V
X.
\

4

r