Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.04.2000, Page 5

Um mannfækkun af hallærum á Islandi
Fyrir þá sem stunda rannsóknir í œttfrœði eða œttvísi, sem jafnvel er nefnt œttrýni, er mikilvœgt að tileinka sér ýmsar
heimildir, sem geta varpað skýru Ijósi á sögu lands og þjóðar. Afþeim sökum vil ég vekja athygli á sérstöku riti, sem er
mörgum œttfræðingum þegar kunnugt en ekki öllum. Þess vegna vil ég beina athygli þeirra, sem ekki þekkja til ritsins, á
eftirfarandi bókaútgáfu.
Hannes Finnsson (1739-96),
biskup, samdi á ofanverðri 18. öld
einstakt rit um sögu lands og þjóðar
og nefndi „Um mannfækkun af
hallærum á íslandi". Ritið var gefið
út sem Mannfœkkun af hallœrum af
Almenna bókafélaginu í Reykjavík
1970, og Jón P. Eyþórsson (1895-
1968) og dr. Jóhannes Nordal
(1924- ) sáu um útgáfuna. Dr.
Jóhannes ritaði formála, fjallaði um
bókina og höfund hennar og lýsir
skilmerkilega aumu ástandi
þjóðarinnar á 18. öld, mesta
niðurlægingarskeiði hennar, sem
vægast sagt var ömurlegt - þjóð
ofurseld valdi erlendra stjórnvalda og
ntiskunnarleysi náttúruafla, elds og
íss. Bók Hannesar býr yfir
geysimiklum fróðleik um land og
þjóð, rituð á gegnsæu, en um leið
hnitmiðuðu og knöppu máli - nokkuð
í anda annála, enda byggði hann á
annálum og öðrum sögulegum
heimildum og dregur miskunnarlaust
fram í dagsljósið þau áföll, sem
íslenska þjóðin hafði orðið fyrir af
völdum náttúrafla, farsótta, hungurs
og kúgunar erlendra stjórnvalda. í
stuttu máli fjallar ritið um
eftirfarandi þætti: harðindi og
landskjálfta 1180-1261, harðæri
1225-1310, eldsuppkomu í Heklu-
fjalli og Hnappafellsjökli á 14. öld.;
segir þar fátt af 15. öld; nokkur
harðindi gengu yfir á 16. öld, en 17.
öld hefst með Lurki, Píningsvetri,
Eymdarári og Svellavetri, „átu þá
færleikar veggi og velli, hræ og
hauga, stoðir og stokka“. Hvítivetur
gekk harðast að á árunum 1627-41,
féll þá margt manna, svo og í bólunni
1635, fram undir 1670 voru engin
sérleg hallæri, þó þrengdi að; 17.
öldin endar með langvarandi
stórharðindum og mannfækkun; á
fyrra helmingi 18. aldar voru engin
hallæri, er mannfalli ollu, 1735-51
fjölgaði „um frek 6000 manns“, þá
byrjuðu harðindi, sem stigu hæst
1757, mikil mannfækkun, síðan
fylgdu góðæri og mannfjölgun
nokkur, 1780-81 mikill bjargræðis-
skortur, 1783 eldsuppkoma við Laka,
brennisteinsrigning, harður vetur
fylgdi í kjölfarið og stórfellir
búpenings vorið 1784, endakeppur-
inn í hallæraröðinni var vorið 1785,
hið skaðlegasta, dóu fleiri en fæddust
9238, landskjálftinn mikli í ágúst
1784; gerð grein fyrir mannfækkun
1779-85, afturbata 1785-91, land-
skjálftum í júní 1789. Þar endar
yfirlitið. Þrátt fyrir aumt ástand
þjóðarinnar heldur Hannes því fram,
að Island sé hallærissamt en um leið
sé ekkert land Norðurálfu svo fljótt
að fjölga á ný manneskjum og
bústofni, það sé því ekki óbyggjandi.
Hann fjallar nokkuð ítarlega um áhrif
hallæra, einkum á mannfall, eins og
nafn ritsins bendir til. Þá ræðir hann
um „meðul til vama hallærisins
háskalegum verkunum.“ Hér er um
að ræða hið merkilegasta framlag til
lýsingar á landi og þjóð - bæði í
sögulegum sem og í landfræðilegum
skilningi.
Vonandi reyna þeir menn,
sem ættvísi stunda, að útvega sér
þetta sérstaka rit og kynna sér það,
því lestur þess mun efalaust vekja þá
betur til þess að skilja þá baráttu, sem
forfeður okkar þurftu að ganga í
gegnum á sinni lífstíð.
Olafur H. Oskarsson
Erindi flutt á aðalfundi á Ættfræðifélagsins 25. febrúar 2000
Ég ætla að minna ykkur á, að um
þetta leyti er Ættfræðifélagið 55 ára.
Það var stofnað 22. febrúar 1945.
Einnig vil ég minnast á Manntalið
1910. Það hefur verið undirstaðan í
starfsemi Ættfræðifélagsins undan-
farin ár. Við í útgáfunefndinni höfurn
verið að skoða kosti þess að halda
áfram útgáfu. Það er búið að vinna
talsvert í Reykjavík en mikið eftir.
Eggert Th. Kjartansson, sem hefur
unnið undirbúningsvinnu að Mann-
talinu sem komið hefur út, hefur allt
síðasta ár verið að vinna annað í
ættfræði. Við stefnum að því að
koma út Reykjavík árið 2001. Þá er
að sjá hvemig selst það sem komið er
út. Ég hef oft furðað mig á því, að í
800 manna félagi skuli ekki seljast
meira af Manntalinu en raun ber
vitni, eins og félagið leggur mikla
vinnu og fjármuni í að gefa það út.
Tilgangur félagsins er nú sá að gefa
út rit sem hjálpa okkur að leita og
finna og stuðla að ættvísi og telja
margir að þetta sé grundvallarrit. Við
höldum áfram að leita okkur til
ánægju og fróðleiks, hvað sem líður
allri umræðu um gagnagrunn og
intemet því frumvinna er undirstaða
að réttri niðurstöðu í ættfræði. Þá er
það fjárhagshliðin. Eins og þið vitið
hefur félagið fengið 200 þúsund
krónur frá Menningarsjóði til hverrar
bókar sem komið hefur út af
Manntalinu 1910. Félagið hefur
fengið 200 þúsund frá Reykjavíkur-
borg til Reykjavíkurútgáfunnar og
100 þúsund frá Menntamálaráðherra.
Núna erum við að sækja um styrk til
Menningarsjóðs og menntamála-
ráðherra. Svo er bara að sjá hvernig
bækurnar seljast bæði gamlar og
nýjar, því kostnaður við útgáfu af
tveimur bindum af Reykjavík mun
vera um 3-4 milljónir.
Hólmfríður Gísladóttir
5