Bændablaðið - 07.06.1995, Qupperneq 8

8
Bœndablaðið
Miðvikudagur 7. júní 1995
Af erlendum vettvangi
Hð ávðxtun í Norræna
genabankanum í Noregi
-Ef við einblínum á kynbœtur með þarfir Vesturlanda fyrir augum, getur farið svo að
við sitjum uppi með einn stofn af hverri tegund. Sl(kt er alltof smátt í sniðum fyrir
heimsmœlikvarðann, segir Stefán Aðalsteinsson.
Mikið mun vinnast, þegar til lengri
tíma er litið, ef þess er gætt að
ólíkir húsdýrastofnar deyi ekki út.
Dr. Stefán Aðalsteinsson er for-
stöðumaður Norræna genabankans
í Ási í Noregi. Hann hefur um
langt skeið starfað að því að skrá
og vemda marga stofna húsdýra í
útrýmingarhættu.
Sjáðu! Þetta verðurðu að sjá!"
Stefán Aðalsteinsson rýnir í eitt
nýjasta upplýsingaforritið á
markaðnum. Stór tölvuskjár lýsir
á móti okkur. "Nú slæ ég svolítið
inn..." Stefán lætur finguma leika
varfæmislega um lyklaborðið,
hann er í þungum þönkum , líkt og
sé hann að forrita. "Nú skaltu sjá!”
Hann hefur ekki fleiri orð um en
heldur áfram að skrifa. Stoltur í
bragði sýnir hann svo íslenskan
texta, þar sem allir norrænu
stafimir eiga fulltrúa sinn.
Stefán Aðalsteinsson er borinn
og bamfæddur á íslandi, einn 10
systkina. Þegar hann var átta ára,
hóf hann fyrstu störf sín á vett-
vangi búsmalans. Þá var hann
nefnilega gerður að smala. Á
vorin var lambánum haldið til
íjalls, síðan reknar heim að
sumrinu. Eftir fráfæmr var
lömbunum haldið í haga á ný en
æmytin nýtt heima fyrir. Það kom
í hlut Stefáns og bróður hans, tíu
ára. að gæta ánna. Á bemsku-
heimili þeirra bræðra vom 25 ær
mjólkaðar daglega, allt fram til
1942.
Seinna lá leiðin til Noregs og
Skotlands, til náms í Landbúnaðar-
háskólanum norska og Edinborg-
arháskóla, þar sem hann lauk
doktorsnámi. Síðar sneri hann
heim til Islands þar sem hann
sinnti húsdýrarannsóknum. En frá
árinu 1991 hefur hann búið í
Noregi þar sem hann gegnir starfí
forstöðumanns Norræna gena-
bankans. "Sjáðu nú!" Stefán hefur
kallað fram nýtt stafróf. í þetta
skiptið em það sænskir og þýskir
textar sem hann sýnir mér. Mögu-
leikar tölvutækninnar em í há-
vegum hafðir, hér á skrifstofunni í
kjallara búsmalarannsókna
Norska landbúnaðarháskólans.
Hér er það sem leitast er við að
varðveita allar heimsins
dýrategundir - og þó sérstaklega
norrænar tegundir. Hér em það
ekki NRF-kýmar sem njóta hylli ,
heldur sauðféð úr fjörðum Vestur-
Noregs, Grákýr og "Sidet
Trönderfe"
-En hver er tilgangurinn með
hví að halda í alla þessa stofna ,
Stefán?
-Við varðveitum þá ekki alla.
Það er of kostnaðarsamt. Ef
nokkrir stofnar hafa sameiginleg
gen -þ.e.a.s. sé mikill skyldleiki
með stofnunum- þá fellum við þá
undir einn hatt og varðveitum þá
sem heild.
Nú á tímum emm við ábyrg
fyrir þeim genastofnum sem á
jörðunni finnast. Glatist þeir, þá er
okkur um að kenna. Jafnt kyn-
bótastöðvum sem bændum sjálfum
er í mun að auka nyt einstakra
dýra. Því hneigjast menn til að
velja skepnur eftir getu þeirra til að
fullnægja kröfum samtíðarinnar,
án tillits til þess hvort slíkt mat
henti þegar til lengri þróunar er
litið. Heppnist kynbætur vel, þá
dreifast kynbótagripimir skjótt um
heimsbyggðina. Ef fyrsta kynslóð
einhvers stofns stendur sig vel, þá
verður hann ráðandi og sá stofn
sem fyrir var, er í bráðri
útrýmingarhættu.
Vestrænir stofnar hafa einnig
náð vinsældum í þróunar-
löndunum, en þeir geta þó ekki
staðið undir væntingum nema
hægt sé að hafa stjóm á öllum um-
hverfisþáttum, s.s. loftslagi,
sjúkdómum, snýkjudýrum og öðm
af því tagi. Oft reynast svo þær
skepnur sem fyrir em mun ódýrari
á fóðmm en vestræni stofninn.
Nauðsynlegt kann að reynast að
ala hann á sérfóðri.
Stefán leggur einnig áherslu á
stöðuga íbúaíjölgun jarðar-
kringlunnar. Ef við ætlum að eiga
þess kost að brauðfæða alla, sé
mikilvægt að við gemm okkur
ljósa grein fyrir kostum stofnanna
á hveijum stað, jafnt dýra sem
plantna. Sé einvörðungu horft til
þess að framleiða kynbótaskepnur
sem henta vestrænum aðstæðum,
geti því lyktað með einum stofni
hverrar tegundar. Slíkt er alltof
smátt í sniðum fyrir heims-
mælikvarðann, segir Stefán Aðal-
steinsson.
-En hvemig er þetta þá í
framkvæmd? Hvemig er hœgt að
varðveita stofnana?
-Þegar plöntur em varðveittar,
þá gerist það með tvennum hætti:
Annars vegar er fræ og plantan
sjálf varðveitt á rannsóknarstofu,
hins vegar er hún látin þrífast undir
bem lofti. Þegar um skepnur er að
ræða, þá horfum við bæði til þess
að frysta sæði þeirra og fósturvísa,
sem og hins, að varðveita lifandi
einstaklinga.
Sem stendur störfum við að
samnorrænum rannsóknum á naut-
gripum. Við emm byrjaðir að
flokka alla stofnana og gera okkur
grein fyrir skyldleika þeirra. Síðar
metum við svo mikilvægi þess að
varðveita einstaka stofna eða hvort
flokka beri nokkra saman í hópa. f
kjölfarið munum við svo hefjast
handa með aðrar tegundir, t.a.m
kindur. Enn er þó óvíst hvenær af
því geti orðið.
Stefán er áhugamaður um sögu
og hefúr lengi kynnt sér sambúð
manna og húsdýra í tímans rás. Hann
hefnr einnig rannsakað hlut búsmal-
ans í fæðu fólks á Norðurlöndum og
lýsir af eldmóði viðurværi fólks fyrr-
um tíð. Á íslandi bjuggu flestir fýrr-
um inn til sveita og fólk lifði að stór-
um hluta á mjólkurvöm, smjöri og
kjötmeti. Fituinnihald fæðunnar var
þá langtum meira en nú gerist. "í
þann tíð var enginn þeirrar skoðunar
að dýrafita væri skaðleg og ég á bágt
með að trúa fullyrðingum næring-
arfræðinga um óhollustu hennar,"
segir Stefán Aðalsteinsson. Hann
telur að enn um sinn verði margt á
huldu um samhengi fæðuvals og
hjarta- og æðasjúkdóma. Svo slekk-
ur hann á tölvunni. Vinnudeginum
lauk fyrir klukkustundu.
(Þýtt úr Svineavls Nytt)
Ólögleg hormónalyf notuð í löndum ESB
Ekki Ijöst hvernig staðið verður
að efflrliti mei
Könnun lyfjafyrirtækis áriö
1992 á ólöglegri lyfjanotkun í
ESB ríkjum leiddi í Ijós aö
umtalsverð sala er á skráning-
arskyldum dýralyfjum - m.a.
hormónum sem notaöir voru
ólöglega í alidýrum. Þetta
kemur fram í nýlegri skýrslu
sem tekin var saman af vinnu-
hópi á vegum Landlæknis-
embættisins. Aöilar vinnu-
hópsins öfluöu upplýsinga frá
opinberum aðilum víöa aö en
þó sérstaklega frá Svíþjóö,
Bretlandi, ESB í Brussel og
Bandaríkjunum. Auk þess var
aflað upplýsinga hér á landi.
Hormónalyf ekki að
finna í íslenskri
framleiðslu
í gögnum sem hópnum bárust m.a.
ffá erlendum neytendasamtökum
segir að þau telji að víða sé pottur
brotinn hvað varðar ólöglega
notkun ýmissa hormóna- og sýkla-
lyQa í dýr og dýrafóður, “hverra
afurðir eru nýttar til manneldis,”
segir í skýrslunni. Þar er einnig
sagt að ekki hafi verið gerð
könnun hérlendis hvort um geti
verið að ræða slíka ólöglega
notkun en þær takmörkuðu rann-
sóknir sem gerðar hafi verið á leif-
um slíkra efna í íslenskum land-
búnaðarafurðum bendi ekki til að
svo sé. “Nauðsynlegt er að stórefla
eftirlit með innfluttum landbúnað-
arafurðum og dýrafóðri,” segir í
skýrslunni.
Sýklaleyfar fundust í
15% af nautakjöti í
Belgíu
Eins og fyrr sagði er ljóst að
ólöglegir hormónar eru notaðir í
löndum ESB. Könnun lyfjafyrir-
tækisins leiddi í ljós að hormónar í
alidýrum séu frá því að vera um
8% í Danmörku, 9% í Bretlandi,
12% í Hollandi, 22% í Þýskalandi,
25% í Frakklandi, 36% í Belgíu,
40% í írlandi og upp í 70% á
Ítalíu. Samkvæmt upplýsingum í
nýlegri skýrslu frá ESB fundust lyf
af flokki beta-agonista í 9% kálfa-
og nautakjöti í Belgíu og 6% í
Frakklandi. Sýklaleifar fundust í
15% af nautakjöti í Belgíu.
“Hugsanlegt er að farið verði
að flytja inn ýmsar dýraafurðir
sem ekki hafa verið fluttar inn
áður, m.a. frá ofangreindum
löndum á árinu 1995. Talið er að
fyrst um sinn verði aðallega um að
ræða osta, jógúrt, svínaskinku og
unnar alifuglaafurðir.
Hvaða tryggingu fá
íslenskir neytendur?
Ekki er ljóst hvemig staðið verður
að eftirliti með þessum aukna inn-
flutningi til að tryggja íslenskum
neytendum að vara þessi sé ekki af
lakari gæðum en það sem framleitt
er hérlendis.
Aðstaða eftirlitsaðila á íslandi
er mjög takmörkuð til að sinna nú-
verandi innflutningi á matvælum
og mjöli, hvað þá auknum inn-
flutningi, þar sem sýni eru ekki
reglulega send til greiningar. Eftir-
Ný reglugerð um
girðingar með
vegum
Á föstudag í liðinni viku undir-
ritaði samgönguráðherra reglu-
gerð um girðingar með vegum. í
henni kemur m.a. fram að við-
haldskostnaður girðinga með
stofnvegum og tengivegum
greiðist að jöfnu af veghaldara og
landeiganda. Við uppgjör vegna
kostnaðarþátttöku veghaldara er
við það miðað að viðhalds-
kostnaður nemi 4% af stofn-
kostnaði girðinga. Þó er miðað við
að viðhaldskostnaður nemi allt að
7% af stofnkostnaði í erfiðu
girðingalandi eða vegna snjó-
þyngsla. Slíkt verður metið af full-
trúa Bændasamtakanna og veg-
haldara.
Tilkynna þarf til
sveitarstjórnar
Þegar landeigandi hefur lokið ár-
legu viðhaldi girðinga með stofn-
vegum og tengivegum á hann að
tilkynna það til viðkomandi sveit-
arstjómar sem sannreynir, áamt
veghaldara, að viðhald sé full-
nægjndi áður en greiðsla á hlut
veghaldara er innt af hendi, þ.e.
2% eða allt að 3,5% af stofn-
kostnaði girðinga.
Veghaldari á að greiða allan
viðhaldskostnað ef girðingin er
reist eingöngu til þess að fría veg-
svæði frá búfé, þ.e. á afréttum og
öðrum sameiginlegum sumarbeiti-
löndum búfjár. Viðhaldskostnaður
girðínga með safnvegum og lands-
vegum greiðist af landeiganda.
Þegar girðing verður fyrir
skemmdum vegna snjóruðnings á
veghaldari að greiða allan við-
gerðarkostnað.
Að sjálfsögðu er gert ráð fyrir
að landeigandi annist viðhald
girðinga með vegum í landi sínu.
Hann á að gæta þess að halda
girðingum þannig að þær hafi fullt
vörslugildi og séu ekki hættulegar
eða til óprýði.
Vegagerðinni er heimilt að
taka þátt í stofnkostnaði girðinga
sem reistar em til að friða svæði
sem vegur liggur um og girðingar
með vegum þar með ónauðsyn-
legar. Skilyrði fyrir slíkri þátttöku
er m.a. að viðkomandi sveitarfélag
banni lausagöngu búfjár á því
svæði sem friðað er.
lit sem eingöngu byggist á skoðun
vottorða nægir ekki nema frá
viðurkenndum vottunarstofnunum
sem njóta trausts yfirvalda,” segir í
skýrslunni.
Tillögur vinnuhóps
landlæknis
Vinnuhópurinn gerði ákveðnar til-
lögur um aukið eftirlit með inn-
flutningi matvæla. í fyrsta lagi að
sett verði reglugerð um innflutning
matvæla með stoð í lögum um
hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit
og í lögum um matvæli. Þá að
eftirlit með innflutningi matvæla
verði sem allra mest á hendi eins
eftirlitsaðila og stóraukin verði
aðstaða þess aðila til að sinna
þessu eftirliti. í þriðja lagi að inn-
flytjandi beri þann kostnað sem
kann að fylgja nauðsynlegum
sýnatökum og rannsóknum sem
eftirlitsaðili telur nauðsynlegar. Að
lokum lagði hópurinn til að eftir-
litsaðili skuli sjá um að sannreyna
að vottorð um hreinleika vörunnar
standist lög og reglugerðir.