Bændablaðið - 07.06.2005, Qupperneq 22

22 Þriðjudagur 7. júní 2005
Umræða um skógrækt og
byggðaþróun er ofarlega á baugi
innan Evrópusambandsins og
skógrækt er þýðingarmikil í
byggðarþróunarstefnu sambands-
ins. Um alla Evrópu fækkar
fólki í dreifðum byggðum en
margs konar verkefni eru unnin
fyrir tilstuðlan stjórnvalda til þess
að sporna við þessari þróun.
Skógræktarverkefni eru einmitt
ágæt dæmi um verkefni til spyrna
við fólksfækkun á landsbyggð-
inni. Í Evrópu er bæði hvatt til
aukinnar nýskógræktar og
breyttrar nýtingar núverandi
skóga. Þau lönd þar sem lítið er
um skóga sjá tækifæri til þess að
auka þekju þeirra með nýskóg-
ræktarverkefnum, styrktum af op-
inberu fé. Sem dæmi má nefna
áætla Írar að auka skógarþekju
landsins úr 9% í 17% á næstu 30
árum og Danir ætla að tvöfalda
skóga sína á þessari öld. Auðsýnt
er að slíkar framkvæmdir skapa
störf í sveitum landsins en jafn-
framt er lagður grunnur að nýrri
náttúruauðlind.
Á Íslandi eru nú rekin sex
landshlutaverkefni um nýskóg-
rækt og á landinu öllu er búið að
gera samninga um nýskógrækt á
yfir 600 bújörðum auk þess sem
margar bíða þess að komast að.
Undirbúningur og framkvæmd
þessara verkefna hefur skapað ný
störf á landsbyggðinni, auk þess
sem hluti starfa við verkefnin
krefjast menntunar og sérhæfing-
ar. Nú er hafið skógfræðinám við
Landbúnaðarháskólann, en þessi
menntun hefur hingað til verið
sótt til annarra landa. Að auki er
öflug endurmenntun fyrir skógar-
bændur og áhugamenn um skóg-
rækt innan skólans í samstarfi við
Skógrækt ríkisins. Allir þessir
þættir styrkja dreifðar byggðir.
Rannsóknir á áhrifum ný-
skógræktar á byggðaþróun eru á
byrjunarstigi hér á landi. Annars
staðar í Evrópu hafa slíkar rann-
sóknir verið stundaðar af krafti
um langan aldur. Þar hefur kom-
ið í ljós að nýskógrækt hefur
margvísleg jákvæð áhrif á bú-
setuþróun. Störf skapast við
rannsóknir, skipulagningu, fram-
leiðslu plantna, gróðursetningu
og síðar meir við umhirðu vax-
andi skóga og afurðaþróun. Ís-
lensk skógrækt er enn að slíta
barnsskónum og því er einstakt
tækifæri fyrir okkur að nýta
þekkingu þeirra þjóða sem eru
lengra komnar á þessari braut
eins og t.d. Norðmanna þar sem
nýskógrækt er lokið. Í júní næst-
komandi verður ráðstefna í Reyk-
holti þar sem fjallað verður um
áhrif nýskógræktar á vistkerfi,
landslag og byggðarþróun. Á
mælendaskrá er fjöldi erlendra og
innlendra fræðimanna sem munu
fjalla um þessi áhrif hver á sinn
hátt. Gert er ráð fyrir góðum
tíma til fyrirspurna enda eru
skiptar skoðanir um mörg þessara
mála og má því búast við fjörug-
um umræðum. Nánari upplýsing-
ar er hægt að finna á heimasíðu
ráðstefnunnar http://www.skog-
ur.is/page/affornord.
Karl Gunnarsson
Rannsóknastöð skógræktar,
Mógilsá
Áhrif nýskógræktar
á byggðaþróun
Í námuskrá Vegagerðarinnar
eru nú skráðar 3044 námur,
margar hverjar gamlar og smá-
ar, og hafa ekki verið notaðar
lengi. Af þessum námum eru
1010 skráðar ófrágengnar og
574 hálffrágengnar. Ekki hefur
tekist að afla nákvæmra upplýs-
inga um það hversu margar af
þessum námur teljast virkar.
Þar sem stór hluti efnistöku-
svæða er ekki háður neinum
leyfum eða reglubundnu eftirliti
hefur ekki tekist að fá nákvæma
yfirsýn yfir það hvaða efnistöku-
svæði eru í notkun.
Vonast er til að þegar öll sveit-
arfélög á landinu hafa lokið við
gerð aðalskipulags, þar sem m.a. á
að gera grein fyrir efnistökusvæð-
um í sveitarfélaginu, fáist betri og
nákvæmari upplýsingar um ein-
stök efnistökusvæði. Umhverfis-
ráðherra hefur á nýliðnu þingi lagt
fram frumvarp til laga um breyt-
ingu á lögum um náttúruvernd sem
hefur það að markmiði að leyfis-
binda efnistöku í gömlum námum
sem enn eru í notkun þannig að
þær lúti sömu reglum og nýjar
námur. Samkvæmt frumvarpinu
ætti að nást betri yfirsýn yfir alla
efnistöku sem fram fer í landinu,
hvort sem er á nýjum efnistöku-
svæðum eða gömlum.
Hvað varðar efnismagn hefur
Vegagerðin áætlað að notkun jarð-
efna sé um 8 milljónir m3 á ári að
jafnaði, bæði úr námum og sker-
ingum. Vegna virkjanafram-
kvæmda á Austurlandi er þó talið
að nú sé þetta magn um 10 millj-
ónir m3 á ári á meðan þær fram-
kvæmdir standa sem hæst.
Umhverfisstofnun, áður Nátt-
úruvernd ríkisins, Vegagerðin og
Siglingastofnun hafa átt gott sam-
starf um að koma til framkvæmda
ákvæði náttúruverndarlaga um frá-
gang efnistökusvæða. Mikill meiri
hluti ófrágenginna náma er á
ábyrgð Vegagerðarinnar og sam-
starfsaðila hennar. Árið 2000 hóf
Vegagerðin skipulegan frágang
eldri efnistökusvæða og hefur það
verk gengið vel og töluvert áunn-
ist. Auk þess hefur stofnunin sett
sér þá vinnureglu varðandi nýjar
námur að frá þeim er gengið strax
að notkun lokinni.
Vegagerðin hefur í samráði
við umhverfisráðuneytið og Um-
hverfisstofnun gert langtímaáætl-
un um frágang efnistökusvæða.
Kostnaður við slíkan frágang er
mikill auk þess sem um tímafrekt
verkefni er að ræða sem krefst
ákveðinnar verkþekkingar og
reynslu. Ráðuneytið og Umhverf-
isstofnun hafa því tekið undir það
sjónarmið Vegagerðarinnar að
halda áfram á sömu braut og síð-
astliðin ár en setja sér jafnframt
raunhæf markmið um að ljúka
verkefninu og er gert ráð fyrir að
því verði lokið árið 2018. Hvað
varðar aðra aðila en Vegagerðina
kemur í hlut Umhverfisstofnunar
og einstakra sveitarfélaga að
fylgja eftir ákvæðum 49. gr. nátt-
úruverndarlaga þar sem segir að
efnistökusvæði skuli ekki standa
ónotað og ófrágengið lengur en í
þrjú ár. Samkvæmt 73. gr. laganna
er heimilt að beita dagsektum til
að knýja menn til að gera þær ráð-
stafanir sem lög kveða á um.
Rösklega þrjú
þúsund námur
í landinu
Dagana 20.-22. júní næstkom-
andi verður haldin hér á landi
afar athyglisverð ráðstefna þar
sem fjallað verður um margvís-
leg áhrif nýskógræktar, þar á
meðal áhrif nýskógræktar á
landslag.
Ráðstefna þessi er haldin í
tengslum við norrænt verkefni
svokallað AfforNord þar sem sam-
an vinna norrænir fræðimenn á
hinum ýmsu sviðum er tengjast
áhrifum nýskógræktar,
Landslag og skógrækt er efni
sem endalaust er hægt að velta fyr-
ir sér, sýnist þar sitt hverjum og á
það alveg jafnt við um okkur á Ís-
landi sem og frændur okkar á
Norðurlöndum.
Breytingar á samfélagi -
breytt mynstur - aukin útivist,
krafa um útivistarsvæði - auknar
áherslur á heilbrigðar lífsvenjur
þ.m.t. auknar kröfur til útivistar-
svæða - fleiri ferðamenn og miklar
breytingar á landnotkun - allt hef-
ur þetta áhrif á umgengni manns-
ins við landið og það lífsmynstur
sem ríkir í samfélaginu hverju
sinni.
Það er því bæði afar áhugavert
og jafnframt mikilvægt að fá tæki-
færi til þess að velta fyrir sér og
skoða samspilið sem óhjákvæmi-
lega á sér stað milli nýskógræktar
og landslagsins.
Hugtakið „fallegt landslag“ er
afstætt, sbr. „fallegt þegar vel
veiðist“ eða hin margfræga setning
Gunnars á Hlíðarenda ,,bleikir akr-
ar og fögur tún“, bera vott um feg-
urð tengda nytjahyggju. Þannig af-
staða er ennþá í fullu gildi og því
erfitt að leggja mælikvarða á feg-
urðina. Hins vegar er hægt að meta
áhrif af skógi til margvíslegra nota
svo sem til útivistar sem aftur leið-
ir af sér heilbrigðari lífsstíl og betri
heilsu.
Skógrækt í landslagi er líka
hægt að meta út frá því hvort land-
ið tapar einhverjum gildum sem
varða sérstök jarðfræðileg fyrir-
bæri sem verða ekki lengur sýnileg
og eru óafturkræfar breytingar í
landslaginu, t.d. merki um hæstu
sjávarstöðu, jökulgarða o.fl. Enn
fremur er hægt að velta því fyrir
sér hvort eitthvað af þjóðtrú okkar,
sögusviði þjóðsagna og sterkum
áhrifum á listir og bókmenntir
þjóðarinnar, heldur gildi sínu þeg-
ar umtalsverð svæði eru tekin und-
ir nýskógrækt um allt land auk
þess sem ákveðnar tegundir af
menningarlandslagi hafa varð-
veislugildi fyrir komandi kynslóð-
ir.
Á undanförnum árum hefur
nýskógrækt aukist verulega og
með breyttum búskaparháttum
og þeirri stefnumörkun stjórnvalda
að veita umtalsverðum upphæðum
til landshlutabundinna skógræktar-
verkefna, auk allra skógræktar-
verkefna skógræktarfélaganna á
undanförnum áratugum, liggur það
í augum uppi að landslag mun taka
verulegum breytingum á næstu
áratugum. Áhrif nýskógræktar á
næstu kynslóðir verða miklar og
því er það afar gagnlegt að velta
þessum áhrifum fyrir sér, nýta sér
reynslu nágrannaþjóðanna, undir-
strika sérstöðu okkar sem lands og
þjóðar og standa þannig að skóg-
ræktinni að hún verði sem mest til
gagns og gleði fyrir sál og líkama.
Nánari upplysingar um ráð-
stefnuna og verkefnið má finna á:
www.skogur.is/page/affornord.
Auður Sveinsdóttir, lands-
lagsarkitekt FÍLA og dósent við
Landbúnaðarháskóla Íslands
Áhrif nýskógræktar á landslag