Bændablaðið - 28.03.2006, Blaðsíða 40

40 Þriðjudagur 28. mars 2006
„Úr djúpum brunnum himinsins
fellur skúr eftir skúr
á þyrsta vorfrjóa jörð“
Ólafur Jóhann Sigurðsson „Bæn“
Á undanförnum vikum hefur hart
verið tekist á um auðlindina vatn
en frumvarp ríkisstjórnarinnar til
vatnalaga var loks samþykkt af
þingmeirihluta Framsóknar- og
Sjálfstæðisflokks. Gildistöku lag-
anna var þó frestað til 1. nóv. 2007,
það er hálfu ári eftir næstu reglu-
legar kosningar. Lýstu Vinstri
grænir, Samfylking og Frjálslyndir
því yfir að þessi lög, sem miða að
einkavæðingu vatns, komi aldrei
óbreytt til framkvæmda fái þeir þar
nokkru um ráðið. Vatnalögin frá
1923 eru heildargrunnlöggjöf um
vatn. Einstakir þættir þeirra laga
féllu á verksvið sérráðuneyta,
landbúnaðarráðuneytis, umhverfis-
ráðuneytis, og fleiri eftir atvikum.
Þessu er nú öllu snúið við og sér-
lög um vatn sem auðlind og yfir-
stjórn þeirra mála er færð undir
iðnaðarráðuneytið en Orkustofnun
er falin umsjón málaflokksins.
Auðlindin vatn er skilgreind sem
séreign og getur þar með orðið
sjálfstæð markaðsvara sem gengur
kaupum og sölum eins og um hús-
eign væri að ræða. Þetta er grun-
vallarbreyting frá því sem er í eldri
Vatnalögum en þar er einungis
minnst á umráða- og nýtingarétt
landeiganda á vatni.
„Lífið á Vatnið“
„Vatn er takmörkuð auðlind og al-
mannagæði sem er undirstaða alls
lífs og heilbrigðis. Vatn er frá-
brugðið öðrum efnum að því leyti
að það finnst náttúrulega í föstu
fljótandi og loftkenndu formi og er
aldrei kyrrt á einum stað eða einu
eignarlandi heldur á stöðugri
hringrás um heiminn. Líta ber á
vatn sem félagsleg, menningarleg
og vistfræðileg gæði sem ekki má
fara með eins og hverja aðra versl-
unarvöru. Nýting vatns skal vera
sjálfbær og aðgengi að því tryggt
með lögum fyrir núlifandi kynslóð
og kynslóðir framtíðarinnar. Það er
skylda stjórnvalda að tryggja
þegnum sínum þennan rétt án mis-
mununar.“
Þannig segir í yfirlýsingu nokk-
urra stærstu almannasamtaka
landsins, Þjóðkirkjunnar, Banda-
lags starfsmanna ríkis og bæja,
Menningar- og friðarsamtaka ís-
lenskra kvenna, Landverndar,
Kennarasambands Íslands, Sam-
taka starfsmanna fjármálafyrir-
tækja og Náttúruverndarsamtaka
Íslands.
„En hver á vatnið?“ spurði bisk-
up Íslands á ráðstefnu um „Vatn
fyrir alla“ sl. haust. „Vatnið sem
fellur af himni til að frjóvga og
vökva jörðina og lífið.“ Biskupinn
hafði leitt áheyrendur inn í Eþíóp-
ískan dal, þar sem gosdrykkjaverk-
smiðja hafði fengið einkaleyfi yfir
öllu vatni í dalnum. Íbúarnir sátu á
hakanum. Eigandinn hafði forgang
um vatnið í gosið.
„Lífið á vatnið - Water For Life
„ er sérstakt átak Sameinuðu þjóð-
anna, sem hafa lýst 2005-2015 ára-
tug Vatnsins: „Vatn er forsenda alls
lífs á jörðinni, líflína næstu kyn-
slóða. Við berum öll sameiginlega
ábyrgð á verndun og sjálfbærri
nýtingu þess. Okkur ber að tryggja
öllum jarðarbúum aðgengi að vatni
á jafnræðisgrunni“, sagði Kofi
Annan í ávarpi sínu.
Búið í haginn fyrir
einkavæðingu á vatni
Markmiðið sem nú er sett á oddinn
er „skýrt eignarhald á vatni“. Jafn-
framt er gildissviðið víkkað veru-
lega frá því sem áður var: Í 2. gr.
segir: „Lög þessi taka til alls renn-
andi eða kyrrstæðs vatns á yfir-
borði jarðar og neðan jarðar í
föstu, fljótandi eða loftkenndu
formi, að svo miklu leyti sem önn-
ur lög gilda ekki hér um. Í 4. grein
laganna stendur: „Fasteign hverri,
þar með talið þjóðlendu, fylgir
eignarréttur að því vatni sem á
henni rennur eða undir henni er
eða um hana rennur.“
Gangi þetta fram verður heimilt
að selja eignarréttindin á vatni frá
viðkomandi landi eða fasteign og
með sama hætti er hægt að taka
vatnið sjálft eignarnámi frá fast-
eigninni.
Breytingarnar miða nú að því
að auðlindin vatn verði sjálfstæð
markaðsvara og geti sem slík
gengið kaupum og sölum hliðstætt
því sem um hús eða bíl væri að
ræða. Kveðið er ítarlega á um
eignarnámsheimildir á vatnsrétt-
indum en í fyrri lögum er aðeins
talað um bætur eða gjald fyrir skil-
greindan nýtingarétt á vatni ef al-
mannheill krefst til ákveðinna
verkefna eða þjónustu s.s. vatn-
sveitu.
Hér er um grundvallarbreytingu
að ræða sbr. 2. gr. Vatnalaga frá
1923: „Landareign hverri fylgir
réttur til umráða og hagnýtingar
því vatni, straumvatni eða stöðu-
vatni sem á henni er á þann hátt
sem lög þessi heimila.“
Í eldri Vatnalögum er réttur
landareignar til vatns tíundaður
svo sem til heimilisþarfa, búsþarfa
og jarðræktar, sem má eigi skilja
frá landareigninni nema með sér-
stökum lögum en hvergi er minnst
á skilyrðislausan eignarrétt að auð-
lindinni sjálfri. Einkavæðing á
vatni er því meginmarkmið nýrra
Vatnalaga.
Sameign íslensku þjóðarinnar
Í þessu samhengi er lærdómsríkt
að líta á 1. grein laga um stjórn
fiskveiða:en þar segir:
„Nytjastofnar á Íslandsmiðum
eru sameign íslensku þjóðarinnar.
Markmið laga þessara er að stuðla
að verndun og hagkvæmri nýtingu
þeirra og tryggja með því trausta
atvinnu og byggð í landinu.Úthlut-
un veiðiheimilda samkvæmt lög-
um þessum myndar ekki eignarrétt
eða óafturkallanlegt forræði ein-
stakra aðila yfir veiðiheimildum“.
Hvers vegna ætti ekki það sama
að gilda um vatnið sem auðlind?
Svokallaðir kvótaeigendur fisk-
veiðiheimilda sækja hart að því að
fá viðurkenndan eignarrétt sinn á
auðlindinni, fisknum í sjónum.
Þess vegna er mikilvægt að fá fest
í stjórnarskrá sameign þjóðarinnar
á nytjastofnum sjávar sem og á
vatnsauðlindinni.
Reynsla annarra þjóða af einka-
væðingu vatns er mjög döpur. Sér-
staklega hafa þróunarlönd sem
standa varnarlaus gangvart vatns-
auðhringum lent í miklum hremm-
ingum.
Með séreignarhaldi á vatni er
hægt að deila og drottna yfir heil-
um landssvæðum og þjóðfélags-
hópum. Reynsla af einkavæddum
vatnsveitum er rakin ítarlega í ný-
útkomnu hefti á vegum BSRB
„Vatn fyrir alla“.
Mörg lönd sem misstu vatns-
auðlindir sínar í einkavædd gin
auðhringa reyna nú að ná þeim aft-
ur og lýsa þær þjóðareign. Oft
þurfa þau þó að greiða ærið fé og
skaðabætur til auðhringanna og
reynist það sumum um megn.
Skýtur þá skökku við að stjórnvöld
á Íslandi leggi slíkt ofurkapp á
einkavæðingu vatnsins hér á landi
þvert gegn stefnu og viðvörun al-
mannasamtaka víða um heim.
Iðnaðarráðherra beitir
bændur og
landbúnaðinn yfirgangi
Með nýju Vatnalögunum er allur
nýtingaréttur á vatni færður undir
stjórnsýslu iðnaðarráðherra jafn-
framt því eru almenn vatnsréttindi til
landbúnaðar skert og einungis mið-
að við þarfir til kvikfjárræktar.
Þá er stjórnsýsla ýmsra vatnsrétt-
inda og veiðiréttinda sem tilheyra
jörðum samkvæmt jarðalögum færð
undir Orkustofnun og iðnaðarráð-
herra. Sama gildir um mörg verkefni
sem nú lúta forsjá Landgræðslunnar
eða Veiðimálstjóra (Landbúnaðar-
stofnunar). Þetta á t.d. við heimildir
til að breyta vatnsfarvegi, varnir
gegn landbroti, áveitur, framkvæmd-
ir á vatnasvæðum og gerð miðlunar-
lóna. Bændasamtökin og Landssam-
band Veiðifélaga mótmæltu þessum
verkefnaflutningum til iðnaðarráð-
herra. En á þeim bæ er litið á vatn
sem iðnaðarvöru og árnar til að
virkja fyrir álbræðslur. Þegar spurt
var hvort um mistök væri að ræða,
svaraði iðnaðarráðherra því til að
svo væri ekki.
Ítrekað var kallað eftir lögum frá
umhverfisráðherra um vatnsvernd
sem eðlilega ættu að koma á undan
nýtingarlögum. En hvergi er minnst
á vatnsvernd í Vatnalögunum og
segir það sína sögu um hug stjórn-
valda til umhverfismála.
Alþingi framselur
lagasmíð til sérfræðinga
Núgildandi Vatnalög eru frá 1923.
Sú lagasetning tók nokkur ár. Þá
eins og nú var deilt um skilgrein-
ingu á vatnsréttindum. Alþingi á
þeim tíma valdi þá leið að skipa
nefnd þingmanna sem undirbjó
lagafrumvarp og þó nefndin skil-
aði tveimur álitum bar þingið gæfu
til þess að vinna málið þannig að
full sátt náðist á þinginu og hafa
þau lög dugað vel í um 80 ár og
gætu í sjálfu sér gert það áfram.
Nú er annar háttur hafður á.
Ríkisstjórnin ræður verktaka, lög-
fræðistofur til að vinna lagafrum-
vörp eftir forskrift. Sjálfsagt eru
þeir sem sérfræðingar færir á sínu
sviði og geta skilað ágætu verki
eins og þeir eru beðnir um. En er
það rétt aðferð við lagagerð? Þegar
svo málið kemur inn á Alþingi, eru
oft einu rökin í umdeildum málum
að sérfræðingarnir leggi þetta til.
„Af hverju má ekki færa löggjöf
til samræmis við dóma Hæstarétt-
ar?“ spurði forsætisráðherra í út-
varpsviðtali 13. mars sl. En á Al-
þingi að laga lögin að hæstaréttar-
dómum, eiga ekki dómar að fara
eftir lögum? Ber ekki Alþingi að
taka sjálfstæða afstöðu og móta
lagasetninguna út frá vilja þess?
Það ber æ oftar við að ríkisstjórnin
og einstakir ráðherrar kaupi sér
lagasmíð úti í bæ og komi svo með
hana inn í þingið. Ef einhver spyr
hvort þetta sé nú rétt er svarið:
„Sérfræðingarnir segja þetta og
ætlið þið að efast um vit þeirra?“
Það er ekki hægt
að einkavæða allt
Í umræðunnu um Vatnalög tókust á
grunnhugsjónir samfélagsins:
Annars vegar félagshyggja, sam-
ábyrgð, verndun og sjálfbær nýting
auðlinda, virðing fyrir náttúrunni
og sjálfstæðum rétti hennar og hins
vegar auðhyggjan, nýfrjálshyggj-
an, taumlaus markaðshyggja þar
sem ekkert má undanskilja einka-
væðingunni, allt á að vera hægt að
meta til fjár og selja, jafnvel
grunnþætti alls lífs á jörðinni eins
og vatnið. En engum dylst að
miklir tímabundnir fjárhagslegir
hagsmunir eru í húfi. Vatnið er tak-
mörkuð auðlind, sumir kalla það
olíu framtíðarinnar. Þegar vonin
um peningagróða og völd ræður
för er engu hlíft.
Á 13. öld helgaði Guðmundur
Arason Hólabiskup vatnslindir og
brunna um land allt. Hann hafði
fullan skilning á mikilvægi þessar-
ar auðlindar. Tökum hann okkur til
fyrirmyndar.
Lífið og hin eilífa hringrás
vatnsins verða ekki skilin að og
einkavædd.
„Þér guðir sem ráðið brunnum og
geislum:
megi líf mitt líkjast þessu niðandi
regni
tæru og svölu,
þessum smáu dropum sem brynna
vorfrjóum dal
og laufkvikum hlíðum
falla á tún bóndans
væta bert andlit öræfalandsins
og glitra um stund á hári lítilla
barna“
Ólafur Jóhann Sigurðsson úr
kvæðinu „Bæn“
Hindrum einkavæðingu vatnsins
Jón Bjarnason,
alþingismaður
Baldvin Jónsson, einn af frum-
kvöðlum hinnar árlegu matar-
hátíðar Food and fun, segir að
hátíðin hafi tekist betur í ár en
nokkru sinni fyrr, en þetta var
fimmta árið sem hátíðin er
haldin. Talið er að um 20 þús-
und manns hafi farið út að
borða á þá 12 veitingastaði
sem komu að hátíðinni þessa
tæpu viku sem hún stóð yfir.
Bæði föstudaginn 24. og laug-
ardaginn 25. febrúar var tví-
og þrísetið á veitingastöðum
borgarinnar.
Í kokkakeppninni sem fram
fór í Listasafni Reykjavíkur
vakti íslenska lambakjötið mikla
athygli og þá ekki síður íslenska
mjólkin. Sigurvegari í kokka-
keppninni var 23ja ára gömul
norsk kona, Tina Vik að nafni og
er þetta í fyrsta sinn sem kona
sigrar í kokkakeppninni.
Hún sagði íslenska hráefnið
frábært og lét alveg sérstaklega
vel af mjólkurvörunum. Hún
sagðist hafa notað súrmjólk og
rjómaost í sína rétti og að það
hefði komið einstaklega vel út.
Bæði lúðan sem hún notaði í
forrétt og lambakjötið sem hún
notaði í aðalrétt sagði hún frá-
bært hráefni.
Baldvin sagði alla kokkana
hafa dásamað íslensku mjólkina
og sagt hana vera allt öðruvísi
mjólk en fáanleg er annars stað-
ar í heiminum. Hann sagði að
það væri einmitt á grundvelli
þessarar sérstöðu sem verið er
að reyna að selja mjólkurafurðir
erlendis.
Hann segir að kokkunum beri
saman um að bæði íslenska
mjólkin og lambakjötið hafi
slíka sérstöðu að Íslendingum
beri skylda til, gagnvart um-
heiminum, að viðhalda þessum
sérstæðu gæðum sem hvergi
annars staðar í veröldinni eru fá-
anleg.
Kokkarnir sögðu íslensku
mjólkina einstaka í sinni röð
Miklar efasemdir eru um
þessa skiptingu, einkum á Vest-
urlandi. Stjórn Dvalarheimilis-
ins Jaðars í Snæfellsbæ ritaði
nýlega bæjarstjórninni bréf og
lýsir þar yfir áhyggjum af skipt-
ingu landsins í heilbrigðisum-
dæmi og tekur bæjarstjórnin
undir áhyggjur stjórnarinnar.
Áhyggjurnar snúast fyrst og
fremst um hve víðáttumikið
Vesturlandsumdæmi verður
samkvæmt þessum drögum.
Forstöðumaður Jaðars er Inga
Kristinsdóttir og sagði hún í
samtali við Bændablaðið að
Vestlendingum þætti þeirra um-
dæmi allt of stórt. Hún sagði
það sitt álit að umdæmið ætti að
vera smærra. Það er tekið fram
að þessi umdæmaskipting eigi
ekki að skerða neitt þjónustuna
en með henni eigi að spara fé án
þess að það sé skilgreint neitt
nánar. Inga bendir á að það vanti
alltaf peninga í þennan geira og
þess vegna sé ómögulegt að
samþykkja þetta án þess að fá að
vita meira.
"Þetta verður svo stórt um-
dæmi hér á Vesturlandi að það
verður að kynna þetta mun betur
en gert hefur verið. Við gætum
sætt okkur við að saman væru í
umdæmi Snæfells- og Hnappa-
dalssýsla og Dalasýsla en það er
fátt sameiginlegt með A.-Barða-
strandarsýslu, Strandasýslu og
V.-Húnavatnssýslu og til að
mynda Snæfells- og Hnappa-
dalssýslu í heilbrigðismálum,"
sagði Inga.
Í drögunum er tekið fram að
þrátt fyrir skiptingu landsins í
heilbrigðisumdæmi skuli sjúk-
lingar eiga jafnan rétt á að leita
til þeirra heilsugæslustöðva eða
heilbrigðisstofnanna sem þeir
eiga auðveldast með að ná til.
Lagafrumvarp í undirbúningi um að
skipta landinu í heilbrigðisumdæmi
Komin eru fram drög að frumvarpi til laga um skiptingu landsins í
heilbrigðisumdæmi. Hafa drögin verið send út til umsagnar þeirra
er málið varðar. Gert er ráð fyrir að umdæmin verði sjö: Allt höf-
uðborgarsvæðið verður eitt heilbrigðisumdæmi. Borgarfjarðar-
sýsla, Mýrarsýsla, Snæfells- og Hnappadalssýsla, Dalasýsla, A.-
Barðastrandarsýsla, Strandasýsla og V.-Húnavatnssýsla verða
annað heilbrigðisumdæmi. Vestfirðir verða sér umdæmi sem og
Norðurland, Austurland, Suðurland og Suðurnes.