Bændablaðið - 13.01.2009, Blaðsíða 14

14 Bændablaðið | þriðjudagur 13. janúar 2009
Utan úr heimi
Yfirstandandi fjármálakreppa
er lærdómsrík um það hvernig
fræðilegar og einfaldaðar kenn-
ingar missa tök á raunveruleik-
anum. Yfir 90% af viðskiptum,
sem fara fram í heiminum, eru
viðskipti með gjaldeyri og verð-
bréf, sem reynast oft vera harla
ótryggir pappírar. Á bak við
viðskipti eiga, samkvæmt kenn-
ingunni, að standa raunveruleg
verðmæti. Í reynd er gífurlega
háum upphæðum kastað út um
gluggann og enginn getur upp-
lýst hvað um þær verður.
Hér er á ferð nútímaútgáfa af
ævintýrinu um Nýju fötin keisar-
ans. Í raunveruleikanum, rétt eins
og í ævintýrinu, eru bæði keis-
arinn og þjónar hans treggáfaðir
lærisveinar. Í nóvember sl. komu
saman í Washington leiðtogar 20
voldugustu ríkja heims til að ræða
fjármálakreppuna. Sú staðreynd
að þangað var í fyrsta sinn boðið
fulltrúum fjölmennra þróunarlanda
var til merkis um breyttan heim.
Í lokayfirlýsingu fundarins kom
hins vegar í ljós að engin ný stefna
var mörkuð. Alvarlega er varað við
hvers kyns verndarstefnu og skor-
að á Alþjóða viðskiptastofnunina,
WTO, að ljúka samningagerð um
fulla fríverslun í heimsviðskipt-
um með iðnaðarvörur, búvörur
og þjónustustarfsemi þegar fyrir
nýliðin áramót. M.ö.o. á að nota
orsök fjármálakreppunnar sem leið
til að komast út úr henni.
WTO er e.t.v. voldugust allra
alþjóðlegra stofnana, vegna þess
að hún ein hefur vald til að refsa
löndum sem framfylgja ekki
ákvörðunum hennar.
Með þann þrýsting í huga,
sem hvílir nú á WTO um að ljúka
samningum um alþjóðaviðskipti,
þá er full ástæða til að líta nánar
á það hvernig beitt er sama hug-
myndakerfi um frjáls viðskipti og
nú er búið að leiða fjármálakerfi
heims, og í kjölfar þess hagkerfi
heims, út í djúpa kreppu.
Lið fyrir lið er kerfið uppbyggt
með eftirfarandi hætti:
1. Hinn hagþenkjandi maður
Sérhver maður um víða veröld
stefnir að því að hámarka eigin
hagnað og hann býr yfir þeirri þekk-
ingu sem þarf til þess. Atvinnulaus
maður, ólæs og óskrifandi í fátæku
þróunarlandi, hugsar að þessu leyti
eins og háskólamenntaður maður í
fastri vinnu í ríku landi. Stéttarleg
samstaða eða sjálfvalin temprun á
neyslu er ekki til eða í besta falli
sjúklegt ástand.
2. Viðskipti eiga að fara fram á
heimsmarkaðsverði
WTO slær því föstu að heims-
markaðsverð, t.d. á mjólkurafurð-
um, sé verð þeirra á Nýja-Sjálandi
þó að mjólkurframleiðsla þar sé
innan við 2% af heimsframleiðsl-
unni. Í raun þýðir mjólkurverð
á Nýja-Sjálandi einungis það að
aðeins örfá lönd gætu haldið áfram
að framleiða mjólk.
Annað vandamál við það að
binda mjólkurverð á heimsmarkaði
með þessu móti, er það að fjölþjóð-
leg fyrirtæki ráða yfir verðlagn-
ingu á öllum framleiðsluferlinum.
Mjólkurverðið verður þannig innri
ákvörðun fyrirtækisins.
Hvað varðar búvörur kemur það
þannig út að heimsmarkaðsverðið
er hreint undirboðsverð þar sem
flest lönd framleiða fyrst og fremst
fyrir heimamarkað sinn og flytja
einungis út hugsanlega offram-
leiðslu, eftir því sem tilefni er til.
3. Viðskipti eiga að fara fram á
heimsmarkaði án verndar af
nokkru tagi
Í raun verndar sérhvert land eigin
atvinnustarfsemi með margvíslegu
móti og þar eru innflutnings-
tollar sýnilegastir. Í því er fólgin
mótsögn, segir franski landbún-
aðarhagfræðingurinn Jacques
Berthelot. Þar sem tollar eru gegn-
sæjastir allra aðferða við markaðs-
stjórn eru þeir mest gagnrýndir,
en jafnframt því hve sýnilegir þeir
eru þá valda þeir minnstum skaða.
Hann leggur jafnframt áherslu á að
tollar séu lagðir á til varnar inn-
lendri framleiðslu en aðrar aðgerð-
ir geta verið aðför að heimamark-
að landa sem þær beinast að.
Dæmi: ESB hefur lengi flutt
út þurrmjólk og kjúklingakjöt til
landa í Afríku á mjög niðurgreiddu
verði, sem hefur valdið gjald-
þroti tugþúsunda bænda í Afríku.
Ef ESB hefði látið sér nægja að
vernda sinn eiginn markað hefðu
afrískir bændur staðið jafnréttir.
Kenningin um frjálsan heims-
markað lokar einnig alveg aug-
unum fyrir því að lönd eru efna-
hagslega misjafnlega á vegi stödd.
Innviðir ríkra landa, svo sem vega-
kerfi, fjarskiptakerfi, menntun og
rannsóknastarfsemi, gefur þeim
mikið forskot gagnvart fátækum
löndum. Þetta forskot styrkist enn
frekar við það að tollahindranir
ríkra landa eru verulega meiri á
fullunnum vörum en hráefnum.
4. Samningar um búvöruvið-
skipti á vegum WTO
Þessir samningar byggjast annars
vegar á styrkjum sem trufla við-
skipti, svokallað „gult box“, og
styrkjum sem trufla ekki viðskipti,
svokallað „grænt box“. Berthelot
heldur því fram að allir landbún-
aðarstyrkir trufli viðskipti þar sem
þeir hvetji til aukinnar framleiðslu.
Þetta hafa þróunarlöndin bent á
í WTO-viðræðunum án þess að á
það hafi verið hlustað. Viðbrögð
ríku landanna við því í samninga-
viðræðunum hafa verið þau að
flytja ríkisstuðninginn úr gula box-
inu (út á framleiðsluna) í græna
boxið, (styrkir ótengdir fram-
leiðslu en tengdir við landstærð og
umhverfi). Fátæk lönd greiða hins
vegar styrki sína, sem eru óveru-
legir, út á framleiðslu, og þeir eru
því skilgreindir sem gulir og þar
með óleyfilegir.
Þessi skipting styrkja í „box“
gerir þannig ríkum löndum kleift
að halda styrkjunum háum og
banna jafnframt fátækum lönd-
um að nota þær aðferðir sem ríku
löndin notuðu með góðum árangri
til að byggja upp landbúnað sinn.
Þetta er mikilvæg ástæða fyrir því
að ekki hefur tekist að ljúka yfir-
standandi viðræðum innan WTO.
5. WTO er hlutlaus dómari í
viðskiptadeilum
Úrskurðarnefnd WTO í deilumál-
um hefur kveðið upp úrskurði í
óhag ríkra landa. En þar sem land-
ið, sem kærir, verður sjálft að fram-
fylgja dómnum eru litlar líkur á að
það sé gert. Skuldastaða fátækra
landa við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
og Alþjóðabandann veikir einnig
stöðu þeirra.
6. Yfirstandandi viðræðulota er
„þróunarlota“
Bæði lönd í Afríku, sem rækta
baðmull, og Indland eru hætt að
trúa á það þróunarátak, sem WTO
hefur lofað. Markmiðið með hag-
stjórn í heiminum hlýtur að vera
að berjast gegn fátækt og fátækt
fólk þarfnast svo sannarlega ekki
frjálsari viðskipti með vörur sem
það hefur ekki ráð á að kaupa
Uppbygging gerviverðmæta í
verðbréfaviðskiptum er til lítils
fyrir þá sem skortir brýnustu nauð-
synjar.
Bonde og Småbruker/Jakob
Christensen, stytt
WTO-samningaviðræðurnar
Saga um loftkastala
Þörf fyrir áburð í framtíð-
inni mun vaxa mikið samhliða
aukinni matvælaframleiðslu.
Eðlilegt er að spyrja hvernig hrá-
efnisöflun til þeirrar framleiðslu
sé á vegi stödd og hvort unnt sé
að draga úr áburðarnotkun.
Köfnunarefni, kalí og fos-
fór eru meginnæringarefnin í til-
búnum áburði. Óhætt er að segja
að aðgangur að köfnunarefni, N,
sé ótakmarkaður þar sem 78% af
andrúmsloftinu er köfnunarefni og
tiltölulega auðvelt er að afla þess.
Kalíum fyrirfinnst í miklum
mæli í jarðskorpunni, eða um 2%
hennar, og áætlað er að kalínámur
endist í minnst 600 ár. Að viðbættu
kalí í sjónum, 0,4 grömmum í lítra,
eru birgðirnar óþrjótandi.
Verulegur fosfór er í jörðu, eða
0,1% af jarðskorpunni, en aðeins
lítið er til af auðugum fosfórn-
ámum. Flestar áætlanir gera ráð
fyrir að hagkvæmar fosfórnámur
endist á bilinu 50-130 ár. Eftir fáein
ár munu Kína og Marokkó/Vestur-
Sahara ráða yfir 75% af þekktum
fosfórbirgðum jarðar. Þar sem
ætla má að samkeppni verði lítil
og vinnuorkukostnaður hár, vegna
lágs hlutfalls fosfórs í námunum, er
ástæða til að reikna með áframhald-
andi verðhækkunum á honum.
Í Noregi eru umtalsverðir mögu-
leikar á að draga úr notkun fosfór-
áburðar. Þar sem tilbúinn áburður
á sér þar langa sögu er fosfórmagn í
jarðvegi þar almennt hátt og það gefur
færi á að draga úr áburðarmagninu. Þá
er unnt að endurnýta fosfór úr búfjár-
áburði og lífrænum úrgangi.
Í nýjum viðmiðunartöflum við
gerð áburðaráætlana í gras- og
kornrækt hefur magn fosfórs þegar
verið lækkað um 5 kg á ha. Það er
a.m.k. um 30% minnkun frá fyrri
ráðleggingum um steinefnaáburð-
argjöf. Að auki er ráðlögð enn meiri
minnkun þar sem efnagreiningar
sýna miðlungs eða hátt fosfórmagn
í jarðvegi. Þetta þýðir í raun 40%
minnkun á notkun fosfórs á búum
með búfé og 20% á öðrum búum.
Býli með búfé eru með að með-
altali um 15 kg af fosfór á hekt-
ara í búfjáráburði sem fellur til á
búinu. Það á að duga til að fullnægja
áburðarþörfinni þar sem fosfórmagn
í jarðvegi er hátt fyrir. Þarna er gert
ráð fyrir að minna sé dreift á hekt-
ara af búfjáráburði en aftur á fleiri
hektara en áður. Notkun steinefnaá-
burðar er við þær aðstæður unnt að
minnka um 40% til viðbótar.
Mikilvægasti úrgangur sem nýt-
ist sem fosfórgjafi er úrgangur dýra
og manna, sláturúrgangur og mat-
arúrgangur. Hagkvæm nýting þess-
ara áburðargjafa getur skilað áburði
sem svarar til 10% af núverandi
steinefnaáburðargjöf. Þetta magn
er án efa unnt að tvöfalda ef með-
ferð þessa úrgangs yrði bætt með
nýjum úrvinnsluaðferðum. Með
öllum þeim aðferðum til bættrar
nýtingar á úrgangi, sem í boði eru,
er fræðilega unnt að draga úr fos-
fóráburðargjöf allt upp í 80%.
Þó að aðgangur að köfnunarefni
og kalí sé betri en að fosfór er eftir
sem áður ástæða til að stefna að sem
hagkvæmastri nýtingu þessara efna.
Framleiðsla N-áburðar krefst
orku og við framleiðsluna losna
gróðurhúsalofttegundir. Ofauðgun
köfnunarefnis í jarðvegi veldur
óþarfa kostnaði og skaðar umhverf-
ið, með útskolun nítratefnasam-
banda og losun hláturgass.
Með því að rækta jurtir sem binda
nítrat og nýta áburð unninn úr úrgangi
er unnt að draga úr N-áburðargjöf án
þess að uppskera minnki.
Kalí hefur fram að þessu ekki
verið talið „takmörkuð auðlind“ og
veldur heldur ekki umhverfisspjöll-
um. Hins vegar getur of mikil
K-áburðargjöf valdið ójafnvægi í
efnainnihaldi uppskerunnar.
Tímabil hins ódýra steinefnaá-
burðar er liðið og landbúnaðurinn
verður að laga sig að nýjum tímum
með hækkandi verði á áburði.
Svarið við því er markvissari
áburðarnotkun, með betri nýtingu
búfjáráburðar og endurvinnslu nær-
ingarefna í lífrænum úrgangi.
Bondebladet/Arne Grönlund, sérfræð-
ing hjá Bioforsk Jord og miljö
Hráefni til áburðarframleiðslu í framtíðinni
Nýliðið ár einkenndist af mikl-
um verðsveiflum á búvörum og
þær sveiflur náðu til allra heims-
horna. Markaðurinn leitar nú
jafnvægis á ný en ýmislegt trufl-
ar hann.
Sá tími er liðinn þegar land-
búnaður var stundaður í lokuðum
hagkerfum. Breytingar á framboði
og eftirspurn ná nú jafnóðum til
allra heimshorna. Einföld athug-
un á búvörumarkaðnum á árinu
2008 staðfestir það. Verðsveiflur á
markaðnum á því ári vörðuðu bæði
afurðaverð og verð á aðföngum,
segir í ársskýrslu þýsku markaðs-
stofnunarinnar ZMP.
Hátt vöruverð árið 2007 og
framan af árinu 2008 leiddi til stór-
aukinnar ræktunar flestra nytjajurta.
Jafnframt jukust
fjárfestingar í
búfjárrækt, sem
og í framleiðslu
áburðar, jurta-
varnarefna, véla
og verkfæra.
Mikilvægasti
áhrifavaldurinn
í þessu samspili
er hins vegar hinn alþjóðlegi fjár-
málamarkaður. Lánakreppan, sem
kom upp á nýliðnu hausti, leiddi
fljótt til samdráttar í eftirspurn eftir
búvörum og um leið til verðlækk-
ana á þeim. Sem dæmi má nefna
að verð á hveiti í október sl. var
50% lægra en í febrúar fyrr á árinu.
Hliðstæð verðlækkun varð á maís
en einnig lækkaði verð á hrísgrjón-
um, matarolíu og mjólkurafurðum.
En útgjöldin lækkuðu einnig.
Með lækkun olíuverðs lækkaði
bæði framleiðslukostnaður margra
vöruflokka, sem unnir eru úr olíu,
sem og flutningakostnaður.
Markaðsstofnunin ZMP minn-
ir á að búvöruverð hefur löngum
verið sveiflukennt. Síðasta stóra
verðhækkunarhrinan á búvörum
átti sér stað á árunum 1996-97. Hún
var á margan hátt hliðstæð nýliðn-
um hækkunum. Á árabilinu 1992-
95 minnkuðu kornbirgðir í heim-
inum verulega ár frá ári, jafnframt
því sem framleiðslan dróst saman.
Afleiðingin varð sú að kornbirgð-
ir urðu árið 1995 þær minnstu
frá 1975 og í Bandaríkjunum frá
miðjum sjöunda áratugnum. Við
það hækkaði verð á korni og áhugi
á kornframleiðslu stórjókst sem
birtist m.a. í auknum hagvexti í
Suðaustur-Asíu.
Hið sama gerðist að þessu sinni.
Kornbirgðir voru orðnar minni
en um alllangt árabil og það hafði
áhrif á kornverðið en jafnframt á
hinar miklu sveiflur sem verið hafa
á kornverði á árinu.
Hvað nánustu framtíð varð-
ar þá mun alþjóðleg eftirspurn
eftir búvörum hafa mest að segja.
Landbúnaður í Evrópu stendur þar
vel að vígi, að áliti ZMP; hann
hefur verið að ganga í gegnum
breytingatímabil og er reiðubúinn
til að takast á við breytingar á
markaðnum.
Landsbygdens Folk
Heimsmarkaður búvara leitar jafnvægis á ný