Bændablaðið - 18.11.2010, Blaðsíða 38

2 | LANDSbréfið
Ríkið lýsti kröfum á Tröllaskaga vorið 2009
og vill taka vænar skákir af Koti og Atla-
stöðum, tveimur bæjum innst í Svarfaðardal,
og gera að þjóðlendum. Ætla má að
óbyggðanefnd birti úrskurði sína á vori kom-
anda. „Ríkið gerir kröfur í upp undir helming
þess lands sem við keyptum árið 2004 og er
þinglýst eign okkar, eins og lög gera ráð fyrir.
Þetta er fráleitt og misbýður réttlætiskennd-
inni að standa frammi fyrir slíku,“ segja eig-
endur Atlastaða, Guðrún Edda Gunnarsdóttir
og Einar Sigurbjörnsson.
Kot var á sínum tíma í eigu Möðruvalla-
klausturs en slíkar jarðir urðu eign konungs
eftir siðbreytingu og síðar eign íslenska ríkis-
ins. Atlastaðir voru í eigu Hólastóls til 1802
þegar jörðin, ásamt öðrum stólseignum, var
seld á uppboði og komst í einkaeign. Þjóð-
lendukröfur ríkisins gagnvart Koti varða land
sem áður tilheyrði eyðibýlinu Vífilsstöðum en
lá undir Koti og fylgdi jörðinni þegar þáver-
andi bóndi í Koti keypti Kot af ríkinu um miðja
síðustu öld. Þjóðlendukrafan gagnvart Atla-
stöðum varðar Hnjótafjall og aðliggjandi land
bæði að sunnan og norðan, sem í daglegu
tali nefnast Hnjótarnir. Það land var eign
Urðakirkju um aldir og mátti eigandi kirkj-
unnar, bóndinn á Urðum, einn beita skepnum
á það þar til á síðari hluta 19. aldar. Þá voru
Hnjótarnir lagðir undir Atlastaði og hafa til-
heyrt þeirri jörð allt þar til nú að ríkið telur
öllu skipta að gera það að þjóðlendu.
Eigendur Atlastaða hafa eitt orð um mála-
tilbúnað ríkisins: fáránlegt! Málflutningsmenn
af hálfi ríkisvaldsins halda því enda fram að
umrætt land sé almennur afréttur, þvert gegn
þeirri staðreynd að það hefur um aldir verið í
einkaeign og háð skilyrðum um nýtingu.
Guðrún Edda og Einar gengu til liðs við
Landssamtök landeigenda á árinu 2009 til
að njóta í baráttu sinni reynslu fólks sem er
eða hefur verið í svipuðum sporum og þau
sjálf standa nú.
Ólafur Björnsson hæstaréttarlögmaður fer
með mál eigenda Kots og Atlastaða. Hann
segir að til sanns vegar megi færa að ríkið
fari sér hægar í landakröfum á svokölluðu
svæði 7b á Tröllaskaga norðan Öxnadals-
heiðar, miðað við það sem gerðist í öðrum
héruðum, og hafi slakað ögn á sönnunar-
byrði landeigenda.
„Í einfölduðu máli má segja að ríkið styðj-
ist frekar við „afréttarkenninguna“ í kröfum
sínum í stað þess að miða við hæðarlínur.
Niðurstaðan verður sú að á Tröllaskaga
mynda kröfur ríkisins „þjóðlendubletti“ út um
allt en ekki samfellda þjóðlendu. Af-
réttarkenningin getur svo skapað þá mót-
sögn við útfærslu mála að jöklar verði úr-
skurðaðir eignarland en á hinn bóginn verði
gott og gróið beitarland lýst þjóðlenda!“
„Vegagerðin á að sætta sig við sanngjarnt
mat á landi sem hún þarf að bæta vegna
eignarnáms en búa ekki til þrætumál úr lítil-
ræði,“ segir Sigurður Jónsson, hæsta-
réttarlögmaður og stjórnarmaður í Lands-
samtökum landeigenda, í tilefni af tilteknum
málum varðandi samskipti Vegagerðarinnar
og landeigenda. Vissulega voru samtökin
upphaflega stofnuð vegna þjóðlendukrafna
ríkisins en þau láta til sín taka á fleiri sviðum
hagsmunagæslu landeigenda, til dæmis
gagnvart Vegagerðinni. Sigurður hefur
reyndar sjálfur reynslu af glímu við Vega-
gerðina vegna nýs vegar yfir Lyngdalsheiði.
Land úr jörð, sem Sigurður á með öðrum, var
tekið eignarnámi og Vegagerðin bauð land-
eigendum bætur sem þeim þótti of lágar. Var
þess þá óskað að matsnefnd eignarnáms-
bóta myndi ákveða bæturnar. Matsnefndin
tiltók bæturnar verulega hærri en Vega-
gerðin hafði boðið. Vegagerðin var hins
vegar óánægð með þá niðurstöðu, hélt hluta
bótafjárhæðarinnar eftir og fór síðar fram á
mat dómkvadds manns á hluta landsréttind-
anna. Sigurður svaraði með því að láta dóm-
kveðja tvo matsmenn til þess að meta þau
landsréttindi sem fylgdu lagningu vegarins
um landið. Þeir mátu landið talsvert verð-
mætara en svaraði til niðurstöðu mats-
nefndar eignarnámsbóta en matsmaður
Vegagerðarinnar mat landið hins vegar lítið
eitt lægra en matsnefndin.
„Endirinn varð sá að við sömdum um að
niðurstaða matsnefndar eignarnámsbóta yrði
látin standa. Þó að við værum þeirrar skoð-
unar að niðurstaða matsnefndar væri í lægri
kantinum vorum samt við tilbúnir til að sætta
okkur við hana enda nefndin skipuð afar
hæfum mönnum sem hafnir eru yfir það að
vera hallir undir ríkisvaldið,“ segir Sigurður.
„Mér fannst eðlilegt, úr því sem komið var, að
Vegagerðin sætti sig við þessa faglegu
niðurstöðu en í staðinn fór hún að reyna að
ná nýrri lendingu í málinu, óhagstæðari land-
eigendum. Ég veit að mjög sambærilegt mál
hefur nú komið upp varðandi nýjan veg að
Dettifossi (sjá nánar um það í grein um Skjól-
brekkuskriðu á baksíðu Landsbréfsins).
Svo virðist því sem Vegagerðin ástundi í
einhverjum mæli slík vinnubrögð. Það þykir
mér gagnrýni vert og eðlilegt að Landssam-
tök landeigenda fjalli um málið.“
„Ráðherrar í ríkisstjórninni og stjórnarliðar á
Alþingi telja það til forgangsverkefna að lög-
festa „þjóðareign“ á vatni og ég tek líka eftir
því að hver tyggur nú upp í annan, í aðdrag-
anda stjórnlagaþings, að brýnt sé að fella allt
sem kallast auðlindir undir „þjóðareign“. Um-
ræðan um vatn og vatnsréttindi er þannig
hluti af hápólitískum átökum um sjálfa gerð
þjóðfélagsins okkar, í þágu ríkisvæðingar en
gegn eignarrétti sem viðurkenndur hefur
verið frá því land byggðist. Talið um „þjóðar-
eign“ sem slíka er þess utan út í bláinn, enda
hefur þjóðin ekki kennitölu og getur ekki
verið skráður eigandi vatns frekar en nokk-
urs annars,“ segir Óðinn Sigþórsson,
stjórnarmaður í Landssamtökum landeig-
enda og formaður Landssambands veiði-
félaga.
„Vatnsréttindi sem eignarréttindi landeig-
anda hafa ítrekað verið skilgreind og stað-
fest af dómstólum landsins. Þessi réttur tekur
með óyggjandi hætti til umráða, ráðstöfunar
og fénýtingar á vatni og er í engu frábrugð-
inn fullkomnum eignarrétti. Áhrifamikil stjórn-
málaöfl sjá hins vegar fyrir sér draumaland
ríkisforræðis og ríkisrekstrar á sem flestum
sviðum og ég horfi á atlöguna að eignarrétti
og vatnsréttindum einstaklinga fyrst og
fremst í því ljósi Svo langt er gengið í vit-
leysunni að látið er í veðri vaka að tryggja
þurfi almenningi aðgang að drykkjarvatni
með því að breyta jafnvel sjálfri stjórnar-
skránni. Það er auðvitað alveg fráleitt. Stað-
reyndin er sú að um 75% vatnsréttinda lands-
ins eru í eigu ríkisins. Eigendur fasteigna,
sem fjórðungur vatnsréttinda landsins fylgir,
gera að sjálfsögðu engar athugasemdir við
það að almenningi sé tryggður fullnægjandi
aðgangur að vatni. Slíkur aðgangur hefur
verið tryggður með víðtækum eignarnáms-
heimildum í gildandi vatnalögum frá 1923 og
í lögunum frá 2006 sem ekki hafa ennþá
tekið gildi”.
Tekist var harkalega á um eignarhald og
vatnsréttindi á Alþingi í aðdraganda þess að
ný vatnalög voru samþykkt 2006. Gildistöku
laganna var ítrekað frestað og núverandi
stjórnarmeirihluti hefur frestað henni enn
frekar eða til ársins 2011. Stjórnarliðið ætlaði
reyndar að knýja fram breytingu á vatnalög-
unum og útþynna ákvæðið um eignarrétt á
vatni en varð þar að gefa eftir. Tveir hæsta-
réttarlögmenn voru síðan skipaðir í nefnd til
að reyna að sætta gagnstæð sjónarmið í
málinu og beðið er niðurstöðu þeirra.
„Sjálf stjórnarskráin okkar er að vísu í
bráðri hættu nú um stundir en hún er enn til
og stendur vörð um eignarréttinn, þar á
meðal vatnsréttindi sem fylgja fasteignum,“
segir Óðinn. „Síðan verður ekki fram hjá því
litið að árið 1998 var lögfestur eignarréttur
landeigenda á grunnvatni með lögum um
rannsóknir og nýtingu auðlinda. Eignar-
rétturinn er því vel skilgreindur í lögum og í
dómaframkvæmd en gegn honum er hug-
myndum um „þjóðareign“ tvímælalaust
stefnt.“
Fráleitt tal um „þjóðarvatn“
Vegagerðin gagnrýnd
Óðinn Sigþórsson.
Guðrún Edda og Einar á Atlastöðum. Myndin tekin í Hrísey.
Í Kolbeinsdal í Skagafirði haustið 2009: óbyggðanefnd og starfsmenn hennar, lögmenn
og Gunnar Sigurðsson, fulltrúi landeigenda, 6. frá vinstri. Ólafur Björnsson hrl. er 7. f.v.
Misbýður rétt-
lætiskenndinni
Jökull eignarland,
beitarland þjóðlenda
Sigurður Jónsson og sonur hans, Tómas.