Herinn burt - 01.12.1957, Blaðsíða 2

2
HERINN BURT
EINAR BRAGI:
Heijum nýja sókn
Hálft átjánda ár er liðið
síðan ísland var í fyrsta skipti í
sögu þjóðarinnar hernumið af
erlendu stórveldi. Vaxin er upp
í landinu ný kynslóð sem þekkir
ekki óhernumið ísland nema af
sögn foreldra sinna: kynslóð sem
hefur frá blautu barnsbeini haft
erlendar herflugvélar sveimandi
í loftinu yfir höfði sér, séð er-
lenda dáta spígsporandi á ís-
lenzkri grund, erlend herflutn-
ingaskip sigla að ströndum fær-
andi erlendu þrásetuliði vopn og
vistir. Talsverður hluti æskunnar
hefur þar að auki átt lífsaf-
komu sína: menntunarmögu-
leika, framavonir og framtíðar-
drauma bundin fé sem aflað var
í þjónustu hins erlenda liðs. Ung-
menni þessi eru nú sem óðast að
verða foreldri sjálf: önnur kyn-
slóðin er að stíga fyrstu sporin i
hernumdu landi. Þetta er geig-
vænleg staðreynd sem hlýtur að
vera hverjum íslenzkum manni
alvarlegt umhugsunarefni.
Hinar erlendu sveitir hafa alla
tið setið i landinu i óþökk þjóð-
arinnar, og sé nokkru orði trú-
andi sem íslenzkir stjórnmála-
menn segja, hefur hernámið
löngum verið einnig þeim þvert
um geð.
Þegar brezkt herlið steig á land
í Reykjavík öllum að óvörum
hinn 10. maí 1940, mótmælti rík-
isstjórn íslands athæfi þess þegar
í stað sem freklegri skerðingu á
hlutleysi landsins og frelsi þjóð-
arinnar og lýsti ábyrgð á hendur
ofríkismönnunum af öllu tjóni
sem hljótast kynni af atferli
þeirra.
Á árinu 1941 þegar til orða
kom að bandaríkjamenn leystu
breta af hólmi, þráaðist ríkis-
stjórn íslands við að samþykkja
kröfur hernámsveldanna. Að
loknum ráðuneytisfundi til-
kynnti forsætisráðherrann, Her-
mann Jónasson, sendiherra breta
hér á landi, að nauðsynlegt væri
að kveðja alþing saman til að
fjalla um málið. Þegar ekki
fékkst farið að lögum, gekk rík-
isstjórnin til nauðungarsamn-
inga við engilsaxnesku stórveld-
in, þar sem sett voru pg samþykkt
ákveðin mjög veigamikil skilyrði:
bretar skuldbundu sig til að við-
urkenna óskorað frelsi og sjálf-
stæði íslands og sjá til, að í engu
efni yrði gengið á rétt landsins i
friðarsamningum né á nokkurn
annan hátt að striðinu loknu, en
bandarikjamenn hétu að hverfa
strax að stríðslokum á brott með
allan herafla sinn á láði, legi og
í lofti. Samningar þessir voru síð-
ar skriflega staðfestir af stjórn
Stórabretlands og forseta Banda-
ríkja. Hinn 16. ágúst 1941 kom
Winston Churchill, forsætisráð-
herra Bretlands í stutta heim-
sókn til Reykjavíkur og talaði
við það tækifæri til íslenzku
þjóðarinnar af svölum alþingis-
hússins. Þar endurtók hann í
nafni Bretlands fog Bándaríkja
fyrri heit um óskert frelsi íslandi
til handa.
Strax þegar á reyndi voru
samningar þessir og svardagar
þverbrotnir. í stað þess að kalla
hersveitir sínar heim að stríði
loknu, fóru bandaríkjamenn
lram á það í október 1945 að fá
tilteknar herstöðvar hér á landi
leigðar til 99 ára. Þing og stjórn
höfnuðu þessari málaleitan. Allt
um það sýndi herinn ekki á sér
neitt fararsnið.
1 júlímánuði 1946 kom alþing
saman til að fjalla um inngöngu
íslands í Sameinuðu þjóðirnar.
Þingið samþykkti að sótt skyldi
um inngöngu, en þó með fyrir-
vara sem vert er að festa sér í
minni: „íslendingar eru eindreg-
ið andvigir herstöðvum í landi
sinu og munu beita sér gegn því,
að þcer verði veittar." Þetta var
sem sagt í júlí. En 19. september
sama ár er alþing kvatt saman til
aukafundar vegna beiðni sem
borizt hafði frá bandaríkjamönn-
um um það að fá Keflavíkurflug-
völl leigðan til 6i/£ árs. Mótmæla-
alda reis um allt land, átök urðu
hörð á þingi og hik var á mörgum
þingmönnum. Þá gerist það
hinn 30. september, að brezka
stjórnin sendir íslenzka utanrík-
isráðuneytinu orðsendingu þess
efnis: að litið yrði á það sem
fjandsamlegt athæfi í Bretlandi,
ef alþingi léti ekki að vilja
bandaríkjamanna. Á þennan hátt
efndu bretar skriflega samninga
stjórnar sinnar og munnleg heit
forsætisráðherra síns frá sumrinu
1941. Hinn 5. október 1946
var keflavíkursamningurinn ill-
ræmdi samþykktur á alþingi með
32 atkvæðum gegn 19.
Næsta óheillasporið var stigið
30. marz 1949, þegar ísland var í
bráðræði reyrt við hernaðai-
bandalag erlendra ríkja, Atlants-
hafsbandalagið, eftir aðeins
tveggja daga umræður á alþingi.
Þann dag söfnuðust milli tíu og
fimmtán þúsund reykvíkingar
saman til mótmælafundar fyrir
framan alþingishúsið, öflug mót-
mæli bárust einnig hvaðanæva
utan af landsbyggðinni, nær
þriðjungur þingmanna greiddi
atkvæði gegn inngöngu í banda-
lagið eða sat hjá, og samvizka
annarra þingmanna virtist ekki
sem bezt: þegar utanríkisráðherr-
ann, Bjarni Benediktsson kom
heim frá Ameríku eftir að hafa
undirritað Atlantshafssáttmál-
ann, skrifaði hann grein í Morg-
unblaðið þar sem hann sagðist
hafa skýrt ýtarlega sérstöðu okkar
sem fámennrar vopnlausrar þjóð-
ar, er hvorki vildi liafa né gæti
haft her sjálf og mundi aldrei
fallast á erlendan lier né her-
stöðvar i landi sinu á friðartím-
um. Hann kvað utanríkisráð-
herra bandaríkjamanna hafa skil-
ið fullkomlega þessa sérstöðu og
bætti við: að þess vegna vœri all-
ur ótti um að nokkurs þess hátt-
ar yrði beiðzt af okkur, þó að við
gerðumst aðilar að bandalaginu,
algjörlega ástceðulaus.
Öngu að síður dundi yfir okk-
ur nýr hernámssamningur aðeins
tveimur árum síðar: hinn 7. maí
1951 streymdu fjölmennar banda
rískar hersveitir inn í landið, og
var eins og vænta mátti við barið
skyldum íslendinga við Atlants-
hafsbandalagið. Herinn var kall-
aður inn í landið í algjöru heim-
ildarleysi: alþing var ekki kallað
saman, þó skylt væri samkvæmt
stjórnarskránni, og málið ekki
einu sinni lagt fyrir utanríkis-
nefnd, þó lög mæli svo fyrir.
íslenzkir valdamenn virðast ekki
hafa verið alls kostar hamingju-
samir yfir unnu afreki þegar fram
í sótti, enda kannski ekki grun-
lausir um að enn minni væri á-
nægjan meðal kjósenda. Hinn 28.
marz 1956 er samþykkt á alþingi,
að endurskoðun hernámssamn-
ingsins skuli fara fram með það
fyrir augum, að herinn fari af
landi burt. Að þeirri samþykkt
stóðu fjórir þingflokkar af fimm.
í júnímánuði var gengið til kosn-
inga, þar sem hinir sömu fjórir
stjórnmálaflokkar hétu að senda
herinn úr landi og fengu til þess
umboð meirilduta kjósenda. í
júlímánuði var mynduð ríkis-
stjórn þriggja flokka af fjórum,
sem fulltrúa höfðu hlotið á þingi,
og kosningaloforðin staðfest í
sjálfum málefnasamningnum:
„ríkisstjórnin mun i utanrikis-
málum fylgja fram ályktun Al-
þingis 28. marz s.l. .. .“ Ótvíæð-
ara gat það ekki verið. í desember-
mánuði tilkynnti nú ríkisstjórn-
in samt, að samningum um brott-
för hersins hefði verið frestað.
Þjóðin hefur ekki fengið að vita
hve langan frest sé um að ræða,
nema hvað tveir ráðherranna
sögðust hafa samþykkt frestun í
nokkra mánuði. Heilt ár er liðið
án þess að þeir hafi svo vitað sé
sýnt lit á að taka málið upp af
nýju.
Eins og allir muna voru van-
efndirnar að þessu sinni afsakað-
ar með árás breta og frakka á
egypta og rauðahersins á ung-
verja. Er þá svo komið, að við eig-
um það upp á fjögur erlend her-
veldi: Bandaríki, Bretland,
Frakkland og Sovétríki, að hér
situr erlendur her í óþökk lands-
manna. Ætti þetta að nægja til að
sýna hverjum heilskyggnum
manni, að það getur aldrei orðið
friðsamri smáþjóð til annars en
sorgar, skaða og smánar að binda
trúss sitt við erlend stórveldi grá
fyrir járnum.
Hér hefur þá verið drepið á
helztu áfanga herstöðvamálsins,
aðallega vegna æskunnar sem er
kannski ekki nógu kunn mála-
vöxtum.
Brigðmæli stjórnarflokkanna
í fyrra voru öllum hernámsand-
stæðingum sár vonbrigði, og nú
hlýtur sú spurning að vakna:
Hvað ætlum við að gera? Ætlum
við að halda að okkur höndum og
horfa upp á það, að upp vaxi í
landinu önnur kynslóð sem
þekkir ekki óhernumið ísland og
getur ekki einu sinni um það
fræðzt af foreldrum sínum, eða
ætlum við að halda baráttunni
áfram unz herinn er farinn?
Svarið getur ekki orðið nema á
einn veg: „Herinn verður að
fara ef við eigum að lifa,“ eins og
Jóhannes skáld úr Kötlum komst
nýlega að orði. Við vitum að stór-
veldin ráða yfir múgmorðstækj-
um sem hljóta, ef til styrjaldar
dregur, að leiða hryllilegri skelf-
ingar en orð fá lýst yfir hverja
þjóð sem herstöðvar hefur í landi
sínu, en þar að auki eru slíkar
herstöðvar sem hér um ræðir að
allra viti orðnar gjörsamlega
gagnslausar til varnar vegna sein-
ustu nýjunga í hernaðartækni:
fjarstýrðra flugskeyta sem borið
geta kjarnorku- og vetnissprengj-
ur til hvaða staðar á hnettinum
sem er.