Harmoníkan - 28.02.1996, Blaðsíða 16

HARMONIKAN
Þessi grein er þýdd úr bókinni „ The
Golden Age of the Accordion en í for-
mála útgefanda segir m.a.:
Fyrir um það bil 40 árum var skrifuð í
Bandaríkjunum frábœr bók af Toni
Charuhas (seinna Toni Charuhas Meek-
ins) sem heitir „The Accordion“ (Harm-
oníkan), sem var ritgerð í lokaverkefiii til
meistaragráðu í tónlist við Catholic Uni-
versity of Amerika. Bókin var gefin út
1955 af Accordion Music Publishing
Company, en eigandi þess er Pietro
Deiro yngri. Bókin er vísindaleg rann-
sókn á uppruna harmoníkunnar en hefur
verið ófáanleg frá 1972. Hér á eftirfer
formáli Pietro Deiro yngri að bókinni og
síðan 1. kafli hennar.
Formáli Pietro Deiro yngri
Uppruni og þróun harmoníkunnar
hefur verið allmikið á reiki og ekki
alltaf rétt farið með og vefengd af
harmoníkuunnendum. Höfundur rek-
ur hér í greinargerð uppruna harm-
oníkunnar í Kína og í gegnum grísku
og rómversku tímabilin, þar sem hún
er í samfélagi við önnur hljóðfæri, sem
horfin eru fyrir löngu, og endar síðast
sem píanó-harmoníka, sem við með
ástúð nefnum smá-orgel. Hún inni-
heldur heildar upplýsingar um harm-
oníkuna, sögu hennar, uppbyggingu og
hugsjónir. Þó hún sé upprunalega
skrifuð fyrir aðdácndur harmoníkunn-
ar, er hún einnig aðgengileg fyrir aðra
sem eru að byrja að gera sér grein fyr-
ir hvað harmoníkan er raunverulega
öflugt hljóðfæri. Þú munt verða undr-
andi á því sem fram kemur, það er, hve
stór gjá er á milli þess að bara spila á
harmoníku og vita sögu hennar og
þróun.
1. kafli - Uppruni og þróun.
Píanóharmoníka okkar tíma hefur náð
stórum áföngum í hinum viðurkennda
tónlistarheimi. Frá einföldu hljóðfæri
sem á var spilað á ferjubátum, í veitinga-
húsum og fyrir þjóðdönsum, hefur hún
unnið sér sess á öllum skólastigum, í tón-
leikasölum og með sinfóníuhljómsveit-
um. Eins og það er óraunsætt að bera
saman frumgerð vatnsorgels við nútíma
pípuorgel, er það fjarstæðukennt að jafna
saman fyrstu klunnalegu harmoníkunni
snemma á 19. öldinni, við margslungna
og tilfinningaríka harmoníku síðari tíma.
Það tók mörg ár fyrir orgelið að verða að
píanóharmoníku, sem að sumu leyti er
„barn“ í heimi hljóðfæranna, þó svo að
segja megi að vöxtur hennar og þróun
hafi verið gífurleg á stuttum tíma. Þrátt
fyrir þá staðreynd getur hún haldið fyrri
stöðu sinni ein og sér, framleiðendur
reyna stöðugt að bæta hana og gera hana
fullkomnari. Áður en við höldum áfram
að ræða um harmoníku nútímans, skul-
um við leita aftur í aldirnar og rekja upp-
runa hennar. Miðað við gerð harm-
oníkunnar gæti maður ímyndað sér að
hún sé nýlegt hljóðfæri og saga hennar
tæplega mjög gömul, sem spanni senni-
lega ekki nema rúmlega hundrað ár. Svo
er þó ekki, því hlutar hennar eru frá því
fyrir fæðingu Krists. Við segjum „hlutar“
því píanóharmoníkan er gerð úr mörgum
samsettum hlutum.
Cheng
I meginatriðum hefur hún tónfjaðrir,
er með belg, hljómborð og hnappa, og er
einnig hægt að bera hana með sér. Hvern
þessara hluta má rekja til mismunandi
tímabila í fornsögunni. Til að rekja þró-
un píanóharmoníkunnar er best að leita
aftur til byijunarreits og fylgja þróuninni
til nútímans. Frækorn það sem að lokum
þróaðist í það að verða harmonrka er að
finna í „Cheng“. Það er fornt kínverskt
hljóðfæri sem nær aftur til tímabils goð-
sagna í Kína. Það er leikið á það með því
að blása í trémunnstykki sem er tengt við
grasker sem í eru settar 17 bambuspípur,
mismunandi langar. Ekki er vitað fyrir
víst hvenær það kom fyrst fram á sjónar-
sviðið, þó svo að Curt Sachs, frægur
sagnfræðingur og bókavörður, álíti það
frá tíma Nya-Kwa keisara sem var uppi
um árið 3000 fyrir Krist. Það var hugsað
sem eftirlíking af fuglinum Fönix, búkur,
höfuð og vængir. Hvergi er minnst á það
fyrr en um 1100 f. Krist og elsta myndin
sem er til af því er á Háskólasafninu í
Philadelphia, sem er minningarstólpi
með ártalinu 551. Samkvæmt kínversk-
um munnmælum er hinsvegar tónlist tal-
in vera fundin upp árið 2953 f. Krist, af
Fu-Shi,fyrstan af fimm guðdómlegum
stjórnendum. Nu Wa sem að sögn var
systir hans og samkvæmt goðsögninni
æðst allra kvenna, réð ríkjum eftir hann.
Heimildir eru til um að hún hafi fundið
upp hljóðfærið Cheng. En þar sem allar
nýjungar í kínverskum helgisögnum og
goðafræði eru undantekningarlaust sagð-
ar vera hugverk keisaranna eða keisara-
ynjanna, ber að taka mátulega mikið
mark á þeim. Látum þetta því duga um
hver fann það upp, en snúum okkur að
gerð þess. Þó að Cheng eða Sheng (á
japönsku) hafi upphaflega verið gert úr
graskersflösku er í dag notaður viður sem
skorinn er í álíka form. Stúturinn er not-
aður sem munnstykki og loftrör en
flöskuhólfið deilir lofti í pípumar. Loft úr
mannslunganu streymir í flöskuhólfið
sem fær tónfjaðrimar til að sveiflast. Það
er samskonar sveifla sem myndar hljóðið
í harmoníkunni og flokkar hana með öðr-
um hljóðfærum sem hafa sveiflandi tón-
fjaðrir. Þegar minnst er á hljóðfæri með
tónfjaðrir hefur sagnfræðingurinn Geir-
inger nefnt fimm tegundir hljóðfæra með
tónfjaðrir, eina sem hefur einfaldan
(harðan) frísveiflandi tón. Þessi gerð tóna
er nefnd opinn tónn. Hann er sagður op-
inn vegna þess að hann er með sveigjan-
lega fjöður (tungu) sem sveiflast án þess
að rekast í, og sveiflan er framkölluð
með lofti sem myndar hljóðið. Tónhæð
og gæði tónsins fer eftir efninu í fjöðr-
inni. Hljóðfæri eins og t.d. harmóníum,
haiTnoníka, konsertína og munnharpa eru
með slíka tóna.
Hér höfum við frummyndina að harm-
oníkunni. Það er þó langur vegur í þró-
uninni til harmoníku nútímans. Hlutar
hennar komu fram í líMylgdum í Kína, í
16