Fréttablaðið - 20.02.2015, Blaðsíða 18

20. febrúar 2015 FÖSTUDAGUR| SKOÐUN | 18
Liggurðu á skoðunum þínum? Það er algjör óþarfi . Sendu greinina þína á
greinar@visir.is og við komum henni á framfæri hið snarasta.
Allt frá landnámi hefur
fiskveiðiréttur í sjó
hvorki verið eign einka-
aðila né ríkisins. Hin
forna meginregla um að
allir eigi rétt til fiskjar,
þegar netlögum sjávar-
jarða sleppir, gildir enn
þótt reglur um veiðileyfi
og áskilnaður um kvóta í
öllum helstu stofnum hafi
á síðustu áratugum að
verulegu leyti rýmt henni
út. Í umræðu um fiskveiðistjórn
síðustu vikur hefur ítrekað komið
fram sú hugmynd að þessu fyrir-
komulagi eigi að breyta og rétt-
urinn til nýtingar á fiskistofnum
í efnahagslögsögu Íslands verði
lagaleg eign ríkisins. Ástæða
er til að staldra við og spyrja
hver geti verið rökin fyrir slíkri
grundvallarbreytingu.
Misskilningur um
eignarrétt ríkisins
Ekki fer á milli mála að nytja-
stofnar í efnahagslögsögunni
eru háðir fullveldisrétti íslenska
ríkisins (reyndar með ákveðnum
takmörkunum). Af þessu leiðir
að íslenska ríkið getur, í krafti
valdheimilda sinna, sett reglur
um ráðstöfun og stjórn þessar-
ar auðlindar og framfylgt þess-
um reglum. Kvótakerfinu var
t.a.m. komið á fót og það þróað á
þessum grundvelli. Þannig ligg-
ur fyrir að fiskveiðiauðlindin er
nú þegar tryggilega undir yfir-
ráðum íslenska ríkisins. Það er
því misskilningur að eignar-
réttur ríkisins á nýtingarrétti á
fiskveiðiauðlindinni feli það í sér
að „forræði þjóðarinnar“ verði
betur tryggt en áður. Eignar-
réttarleg skilgreining á auð-
lindinni skiptir í reynd engu um
heimildir ríkisins að þessu leyti,
þ. á m. veitingu nýtingarheimilda
til einkaaðila og stjórn-
skipulega vernd þeirra
heimilda.
Ef marka má umræðu
síðustu vikna virðist
markmiðið með því að slá
föstum eignarrétti ríkis-
ins vera að skapa grund-
völl fyrir svokallaðri
„samningaleið“ í sjávar-
útvegi. Hinn eigin legi til-
gangur með eignarrétti
ríkisins er þá ekki sá að
tryggja forræði þjóðarinnar yfir
auðlindinni heldur fremur að
skapa grundvöll fyrir framsali
þessa eignarréttar til núverandi
handhafa veiðiheimilda í formi
leigu. Þar með yrðu til óbein en
stjórnarskrárvarin eignaréttindi
núverandi handhafa veiðiheim-
ilda. Rökin að baki fyrirhuguð-
um eignarrétti ríkisins eru sam-
kvæmt þessu talsvert önnur en
þau sem liggja til grundvallar
eignarrétti ríkisins að auðlind-
um hafsbotnsins eða þjóðlendum,
svo dæmi séu tekin.
Stefnumótun um auðlindamál
Það er ekki sjálfgefið að svo-
kölluð samningaleið sé til þess
fallin að auka „forræði þjóðar-
innar“ á fiskveiðiauðlindinni,
jafnvel þótt slíkum réttindum
sé ætlað að vera tímabundnum,
a.m.k. í orði kveðnu. Ástæða er
til að rifja upp að allar tillögur
um grunnfyrirkomulag auðlinda-
mála á síðustu áratugum hafa,
með einum eða öðrum hætti,
gert ráð fyrir því að forræði lög-
gjafans á stjórn auðlinda sé óaf-
salanlegt, t.d. þannig að því yrði
slegið föstu í stjórnarskrá að
hvers kyns úthlutun nýtingar-
heimilda til einkaaðila skapaði
ekki eignarrétt handhafa þess-
ara réttinda, en þetta kemur
þegar fram í 3. ml. 1. gr. fisk-
veiðistjórnarlaga (sjá nú síðast
áfangaskýrslu stjórnarskrár-
nefndar, júní 2014). Rökin eru í
grófum dráttum þau að almanna-
valdinu beri stöðugt að fylgjast
með því að tiltekin auðlindastýr-
ing, t.d. í formi kvótakerfis, þjóni
í reynd hagsmunum þjóðarinnar
og ríkið hafi rúmar heimildir til
að grípa inn í með breytingum ef
svo ber undir. Hér verður einnig
að horfa til þess að auðlindamál
eru meðal allra mikilvægustu
málefna samfélagsins og hljóta
því að vera meðal þeirra atriða
sem tekist er á um og ráðið er til
lykta með lýðræðislegum hætti.
Ef framangreind stefnumót-
un er lögð til grundvallar verða
handhafar kvótans að sætta sig
við það að fiskveiðistjórn snert-
ir samfélagið allt – auðlindin er
ótvíræð „þjóðareign“ í þessum
skilningi – og af því hljóta að
leiða ákveðnar takmarkanir á
varanleika og „fyrirsjáanleika“
nýtingarheimilda. Með því er
þó ekki sagt að handhafar kvót-
ans njóti engrar stjórnskipulegr-
ar verndar. Af þessu leiðir hins
vegar að rekstraröryggi verð-
ur einnig, og e.t.v. umfram allt,
að ná með samfélagslegri sátt
sem getur orðið grunnur að póli-
tískum stöðugleika og varanleg-
um friði um fiskveiðistjórn. Að
mínu mati er vandséð hvern-
ig þjóðnýting fiskveiðiréttar í
sjó getur orðið heppilegt fyrsta
skref í átt að slíkri sátt.
Er þjóðnýting
á fi skveiðirétti lausnin?
Í fyrirtækjum sem starfa
á markaði tíðkast svokall-
aðir starfslokasamning-
ar. Sama gildir um ýmsar
stofnanir á vegum hins
opinbera. Sérstaklega þær
sem starfa sem hlutafélög.
Ástæðan fyrir því að þess-
ar stofnanir voru gerðar
að hlutafélögum var ein-
mitt sú að með því móti
yrði unnt að hafa réttindi
af hinum almenna starfs-
manni sem margir sáu – og sjá
enn – ofsjónum yfir að skuli eiga
sér einhverja vörn í lögum. En
jafnframt var takmarkið að finna
fyrir komulag sem tryggði að
stjórnendur yrðu frjálsari að hygla
toppunum í launum og fríðindum.
Ekki þótti þó nóg að gert með
hlutafélagavæðingu tiltekinna
stofnana heldur var lögum líka
breytt með þetta tvennt í huga, að
verja hag stjórnenda en draga jafn-
framt úr réttindum hins almenna
launamanns. Þetta var gert á
afgerandi hátt árið 1996 með
breytingum á lögum um réttindi
og skyldur opinberra starfsmanna.
Þá voru numin brott lagaákvæði
um biðlaunarétt almennra opin-
berra starfsmanna en embættis-
mennirnir látnir óhreyfðir í sér-
stökum bálki sem einvörðungu tók
til þeirra.
Segja upp sjálf en fá
himinhá starfslok
Fáir virðast kippa sér upp við tug-
milljóna króna starfslokasamn-
inga til toppanna í opinberu hluta-
félögunum, jafnvel þótt þeir segi
sjálfir upp starfi sínu. Sama gild-
ir um sveitarstjóra og ýmsa toppa
hjá ríki og bæ sem sjálfir
segja upp! Hvers vegna
í ósköpunum á þetta fólk
að fá himinháa starfsloka-
samninga? Öðru gildir um
lögbundinn biðlaunarétt
embættismanna. Hann tel
ég vera fullkomlega rétt-
mætan. Hann á hins vegar
að gilda um alla.
Samkvæmt lögunum sem
giltu til 1996 átti starfs-
maður sem starfað hefur
í fimmtán ár rétt á ársbiðlaunum
en hafði hann starfað skemur, átti
hann rétt á hálfs árs biðlaunum.
Eðlilegur hluti af starfskjörum
Að mínu mati á það að vera eðli-
legur hluti af starfskjörum hvers
vinnandi einstaklings að njóta ein-
hverrar aðlögunar við að ganga inn
í annað efnahagsumhverfi sem iðu-
lega verður við starfsmissi – sem
ekki er af hans eigin völdum – og
felur oft í sér atvinnuleysi tíma-
bundið eða til lengri tíma.
Vegna þessa hef ég lagt fram
frumvarp til að endurvekja bið-
launarétt almennra opinberra
starfsmanna sem þeir njóti ef þeir
missa starf sitt vegna skipulags-
breytinga. Með þessu móti yrði
endurvakinn réttur sem illu heilli
var afnuminn árið 1996.
Rétturinn taki til
alls vinnumarkaðarins
Ég er þeirrar skoðunar að biðlauna-
réttur eigi að taka til alls vinnu-
markaðarins, ekki aðeins starfs-
manna ríkisins. Það er fráleitt að
smíða kerfi sniðið að þörfum og
óskum þeirra sem best hafa kjörin
en naga þau af hinum sem minna
hafa. Því miður getur umrætt frum-
varp aðeins tekið til starfsmanna
ríkisins, réttindi annarra, einnig
starfsmanna sveitarfélaganna, þarf
að tryggja við samningaborð.
Það er löngu tímabært að snúa
vörn í sókn og styrkja réttinda-
kerfi launafólks. Í stað þess að
hafa réttindi af fólki eins og við-
kvæðið hefur verið alltof lengi ber
að styrkja starfsöryggi launafólks.
Deilumál verði leyst
á jafnræðisgrunni
Stundum er því haldið fram að
„mannauðsmál“ eins og í tísku er í
seinni tíð að kalla starfsmannamál,
hafi færst til betri vegar hin síðari
ár með tilkomu sérstakra mann-
auðssérfræðinga í stofnunum og
fyrirtækjum.
Þetta tel ég vera alrangt.
Almennt eru opinberir vinnustaðir
harðneskjulegri en þeir voru fyrir
tíð mannauðsfræðinganna og vís-
indalegrar píramídastjórnunar að
ofan. Áður var algengara að reyna
að leysa málin með aðkomu trún-
aðarmanna verkalýðsfélaganna við
sameiginlegt borð.
Ég held að það yrði gæfuspor
að halda aftur inn í fyrirkomulag
samræðu þar sem jafningjar leysa
málin – viðkomandi stjórnendur og
verkalýðsfélag í stað þess að færa
öll völd í hendur meintra „sérfæð-
inga“ í mannlegri breytni.
Biðlaunaréttur endurvakinn
Þessi orð voru höfð eftir
heilbrigðisráðherra í kjöl-
far umfjöllunar Frétta-
blaðsins fyrir skömmu um
aðbúnað aldraðra og ég geri
ráð fyrir að mörgum okkar
hafi verið nákvæmlega eins
innanbrjósts þegar þeir lásu
þessar fréttir. Aðbúnaður-
inn er ekki alls staðar eins
og best verður á kosið. Tví-
menningsherbergi er enn
víða að finna og skortur á
hjúkrunarrýmum. Ég hef
jafnvel heyrt af því að einstaklingur
hafi þurft að dvelja í salernisrými
í sólarhring þar vegna plássleysis.
Svona eiga hlutirnir ekki að vera.
Aðstöðumunur
Umræðan um aðbúnað aldraðra
og uppbyggingu hjúkrunar rýma
er ekki ný af nálinni og hún verð-
ur háværari með tímanum þar sem
öldruðum fjölgar hlutfallslega með
ári hverju. Stefna stjórnvalda er sú
að fólk geti búið eins lengi heima
hjá sér og mögulegt er og áherslan
hefur því verið lögð á aukna heima-
þjónustu. Aðstöðumunur getur þó
verið ansi mikill á milli sveitarfé-
laga. Íbúar í dreifbýli eiga ekki allt-
af góðan aðgang að heimaþjónustu
og neyðast því til að fara á hjúkr-
unarheimili, þó að þeir vilji og geti
séð um sig sjálfir að mestu leyti.
Þarna vantar ákveðið millistig, þ.e.
að eldri borgarar úr dreifbýli eigi
kost á að fara í þjónustuíbúðir í þétt-
býli þegar getan skerðist.
Úrbætur
Hlutverk Framkvæmdasjóðs aldr-
aðra er að byggja upp hjúkrunar-
rými en í þrengingum síðari ára
hefur fjármagnið verið nýtt til
reksturs hjúkrunarheimila og við-
halds. Við stöndum því frammi fyrir
fjárskorti og það blasir við að við
þurfum að fara að gera langtíma-
áætlanir varðandi uppbyggingu, til
a.m.k. 20 ára.
Á árunum 2014 og 2015 er 200
mi.kr veitt aukalega í hjúkrunar-
rými. Um er að ræða veru-
lega fjölgun rýma í öllum
heilbrigðisumdæmum
sem kemur til móts við þá
gríðarlegu þörf sem safn-
ast hefur upp undan farin
ár. Á þessu ári verður 50
mi.kr varið til að bæta
stöðu minni hjúkrunar-
heimila. Um er að ræða
heimili með 20 eða færri
hjúkrunarrými. Lang-
flest þeirra eru á lands-
byggðinni og mörg þeirra
hafa átt í miklum rekstrarvanda.
50 mi.kr. verður varið aukalega
á árinu í heimahjúkrun fyrir fólk
sem komið er með gilt færni- og
heilsumat og bíður þess að kom-
ast á hjúkrunarheimili. Um er að
ræða tilraunaverkefni með það að
markmiði að fólk geti sem lengst
búið heima.
Aukin samvinna við heimamenn
Nú er unnið að grófri fram-
kvæmdaáætlun um bygginga-
framkvæmdir öldrunarstofnana
til næstu fimm ára. Þeirri vinnu
ætti að ljúka fljótlega. Hér er ein-
ungis er um að ræða áætlun um
brýnustu þörf til skamms tíma og
vinnuhópurinn sem vinnur þá áætl-
un er skipaður starfsmönnum vel-
ferðarráðuneytisins sem þekkja
málaflokkinn og þörfina vel. Til
grundvallar þeim tillögum sem
fram verða bornar er faglegt mat
á því hvar þörfin er mest. Ljóst er
að bæði er þörf á fjölgun hjúkr-
unarrýma og endurbótum á þeim
rýmum sem fyrir eru til að mæta
þeim viðviðum um aðbúnað sem
þörf er talin á í dag. Þar sem mikil-
vægt er að ná sem mestri sátt og
samstöðu um áætlun til lengri tíma
mun sú vinna væntan lega kalla á
aukna samvinnu við heimamenn í
hverju heilbrigðisumdæmi.
Þó að menn greini á um ýmsa
hluti þá getum við örugglega verið
sammála um mikilvægi þess að
bæta verulega þjónustu og aðbúnað
aldraðra.
Með sting
í hjartanu
Þegar nú stjórnvöld víða
um heim sjá fram á æ
alvarlegra ástand heima
fyrir og í samskiptum
þjóða, til dæmis í Asíu þar
sem gríðarlegur mannfjöldi
er háður jökulvatni jafnt
sem sjávarstöðu, er tvennt
í stöðunni. Við verðum að
vinna gegn manngerðum
orsökum loftslagsbreyt-
inga. Það merkir hraðan
og mikinn samdrátt í losun
gróðurhúsagasa og feik-
naátak í landvernd og end-
urheimt lággróðurs og skóga sem
binda gösin á landi. Auk þess þarf
að lina og lágmarka áhrif veður-
farsbreytinga á samfélög þjóða.
Það merkir mótvægisaðgerðir og
ákvarðanir um hvernig samvinna
þjóða, ekki bara um rannsóknir og
upplýsingar, getur hjálpað þeim sem
harðast verða úti.
Nógu margar einhlítar skýrslur
liggja frammi og nægar rannsókna-
niðurstöður eru opinberar, líka úr
fjarlægum heimshornum, til þess
að hefjast megi handa fyrir alvöru
við bæði þessi verkefni. Hingað til
hafa hvorki orðið nægar framfarir
við að minnka losun né heldur við
að ákvarða viðbrögð við rýrnun
jökla, súrnun hafsins eða hækkun
sjávarborðs á heimsvísu. Það merk-
ir auðvitað ekki að minnka skuli
rannsóknir eða fræðslu um stöðu
og horfur, aðeins að þær eru ekki
lengur í fyrsta sæti og eiga ekki að
hljóta mesta athygli stjórnvalda,
ákvarðenda, fyrirtækja og stofnana.
Nú eru tiltektirnar númer eitt;
aðgerðir sem taka í raun og veru
á vandanum. Þetta á við alþjóða-
umsvif eins og t.d. stóru ríkjaráð-
stefnuna í Kaupmannahöfn haustið
2015 og mikið af starfi Norðurheim-
skautsráðsins, eða samkomur á borð
við Arctic Circle í Reykjavík eða
aprílráðstefnu í Bútan um Himala-
yajökla. Alls staðar þarf, um hríð
a.m.k., að hyggja að orsökum en
ekki fyrst og fremst afleiðingum
hlýnunarinnar. Hvert ríki verður
að setja skorður við eigin eyðandi
aðgerðum og horfast í augu við bæði
orsakir og afleiðingar hitastigs-
hækkunar upp á 3-4 stig en ekki 1-2
eins og lengi var ráð fyrir gert. Olí-
uríki, s.s. Noregur, Bretland, Rúss-
land og Bandaríkin, verða að endur-
skoða orkustefnu sína og áætlanir
um víðtæka olíuvinnslu í norðrinu,
ásamt ástandi sjávarvarna. Stóru
uppgangsríkin, s.s. Kína og Ind-
land, geta ekki haldið áfram á braut
óheftrar iðnvæðingar með gamla
laginu, eða sókn í olíu, og skrúfað
upp samgöngur með jarðefnaelds-
neyti eins og ekkert hafi í skorist.
Þessar augljósu mótsagnir þarfn-
ast raunhæfra aðgerða en ekki Pol-
lýönnuleiks. Íslenskir stjórnmála-
menn, hvar sem þeir sitja, eiga að
ganga á undan með vitrænu for-
dæmi. Sama gildir um önnur Evr-
ópuríki, innan eða utan ESB.
Aðgerða þörf – núna
SJÁVARÚT-
VEGUR
Skúli Magnússon
lögfræðingur
SAMFÉLAG
Silja Dögg
Gunnarsdóttir
þingmaður Fram-
sóknarfl okksins
KJARAMÁL
Ögmundur
Jónasson
alþingismaður
UMHVERFIS-
MÁL
Ari Trausti
Guðmundsson
jarðvísindamaður
➜ Nógu margar ein-
hlítar skýrslur liggja
frammi og nægar
rannsóknaniður-
stöður eru opinberar,
líka úr fjarlægum
heimshornum, til þess
að hefjast megi handa
fyrir alvöru við bæði
þessi verkefni.
➜ Það er fráleitt að smíða
kerfi sniðið að þörfum og
óskum þeirra sem best hafa
kjörin en naga þau af hinum
sem minna hafa.
➜ Það er því misskilningur
að eignarréttur ríkisins á
nýtingarrétti á fi skveiði-
auðlindinni feli það í sér að
„forræði þjóðarinnar“ verði
betur tryggt en áður.
1
9
-0
2
-2
0
1
5

2
1
:4
6
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
3
D
C
-C
B
B
0
1
3
D
C
-C
A
7
4
1
3
D
C
-C
9
3
8
1
3
D
C
-C
7
F
C
2
8
0
X
4
0
0
2
B

F
B
0
6
4
s
C
M
Y
K