Þjóðlíf - 01.12.1987, Blaðsíða 51

TÆKNI & VÍSINDI
bréfabólu að ræða, og það væri lítil samsvör-
un milli þess verðs sem hlutabréfin seldust á
og hagnaðarvonar fyrirtækjanna.
Líftæknifyrirtækin hafa fram að þessu ver-
ið að mestu fjármögnuð af áhættufjármagns-
fyrirtækjum og þau stærstu með hlutafjárút-
boðum á Wall Street. Frá efnahagslegu
sjónarmiði er líftæknin ekki síst merkileg fyr-
ir það hvernig samspil tækni og áhættufjár-
magns af þeirri stærðargráðu sem hér um
ræðir, hafði frumkvæði sem að öllu jöfnu
hefði átt að vera hjá lyfjarisunum. Nú er
talið, að flest stóru lyfjafyrirtækjanna séu
mörgum árum á eftir í þróuninni.
LYFJAFRAMLEIÐSLA var valin sem fyrsti
starfsvettvangur líftækninnar fyrst og fremst
vegna peninganna. Lyf gegn hjartasjúkdóm-
um og krabbameini, svo ekki sé talað um
tískusjúkdóma eins og Aids, eru slíkar gull-
námur, að menn þora vart að nefna þær tölur
upphátt. Þróunarkostnaðurinn við einrækt-
un hefur verið gífurlega hár og það þarf að
finna stöndugan kaupanda. Kaupandinn er í
flestum tilfellum opinber aðili, og ekki er
alltaf verið að prútta um verð, ekki fremur
en í hergagnaiðnaðinum. Flest nýju líftækni-
fyrirtækin voru og eru þróunarfyrirtæki, og
almennt var viðurkennt að þróun markaðs-
hæfs lyfs með líftæknilegum aðferðum tæki
fimm til tíu ár. En lyfjaframleiðsla er því
marki brennd, að markaðssetning kostar oft
jafn mikið eða meira en þróunin sjálf, vegna
þess að lyfin þurfa að fara í gegnum mikinn
hreinsunareld prófana af hálfu heilbrigðis-
yfirvalda. Einnig má gera ráð fyrir að
kostnaðarsamt geti verið að fara frá
þróunarstigi til framleiðslu.
Aðalkapphlaupið er nú í framleiðslu á
svokölluðum „náttúrulyfjum“, en það eru
efni sem eru hluti af náttúrulegu varnarkerfi
líkamans og eru í líkamanum í örlitlu magni.
Mörg efni í þessum flokki má nú framleiða
með líftækni. Framleiðsluaðferðirnar
byggjast flestar á því, að erfðavísirinn, eða
genið, er tekinn úr mannafrumum, þar sem
undir venjulegum kringumstæðum er mjög
lítið framleitt af efninu. Því er síðan komið
fyrir í öðrum frumum. Þessar frumur eru
„sérhannaðar" til mikillar framleiðslu á ein-
ræktuðum efnum. Framleiðslufrumurnar
eru þó af margvíslegum toga: krabbameins-
frumur úr mönnum eða músum, skordýra-
frumur, myglusveppir, gersveppir eða
bakteríur.
Líftæknin sigrast á blóðtappa
Nú er líftæknifrædin aö breytast í markadsvöru
HAGNÝTING LÍFRÆNNA EFNA og efna-
ferla á meðvitaðan hátt er líklega jafn gömul
mannkyninu og lífefnaiðnaður er ein öflug-
asta atvinnustarfsemi samtímans. Þáttaskil
urðu fyrir rúmum fimmtán árum þegar tókst
að einrækta fyrsta mannapróteinið.
Líftæknin hefur þegar sannað tilverurétt
sinn. Þegar er kominn á markað fjöldi efna
framleidd með erfðatækni (einræktun) eða
öðrum nýstárlegum-líftækniaðferðum. Sala
einstofna mótefna (emót) er t.d. þegar farin
að gefa vel af sér. Emót eru notuð til margs-
konar greininga, sérstaklega í læknisfræði,
en stöðugt meir og meir í matvælaeftirliti og
á fleiri sviðum. Búist er við, að sala á grein-
ingarsettum á emót muni verða a.m.k. einn
milljaður bandaríkjadala árið 1990 (slík
greiningarsett eru mikið til nota í heimahús-
um, t.d. þungunarprófa)
Líftækniiðnaðurinn hefur nokkra sér-
stöðu í Bandaríkjunum. Fjármálamenn voru
fljótir að sjá þá möguleika sem í honum fólst,
og líftæknin kom af stað slíkri fjárfestingar-
skriðu, að með ólíkindum var. Þeir sem
höfðu einhverja innsýn í greinina gátu á ör-
skömmum tíma safnað áhættufé án þess að
eiga svo mikið sem eitt tilraunaglas. Mörg
fyrirtæki voru stofnuð og þróunin hefur orð-
ið leifturhröð.
A þeim rúma áratug sem nú er liðinn frá
því að líftæknisprengjan varð, hefur oft verið
rætt um það hvort hér væri ekki um verð-
HELSTU SKREF ERFÐAT/EKNI
Erfðatækni er háþróuð „klipp og lím“ aðferð. Erfðaefnið (DNA) er klippt í búta,
snyrt til og límt nákvæmlega saman aftur. Skærin og límið eru ákveðin sérvirk
ensím. Fyrst eru frumurnar brotnar í sundur og erfðaefnið hreinsað frá öðrum
frumuhlutum. Klippingin fer svo fram í tilraunaglasi. Til þess að búturinn sem
klipptur var út starfi í hýsilörverunni þarf fyrst að gera ýmislegt.
Líma þarf ýmsa stjórnbúta framan og aftan við nýja bútinn. Síðan þarf að koma
þessu inn í lifandi hýsilfrumu. Það er gert með því að líma bútinn inn í DNA-ferju.
Ferjan er nokkuð stór hringlaga DNA-sameind, t. d. plasmíð eða veira (sjá
mynd). Ferjurnar hafa þá eiginleika að geta bæði flust milli fruma og fjölgað sér inni
í þeim. Ef klippingin og límingin hefur heppnast þá framleiða örverurnar það efni
sem aðkomubúturinn stendur fyrir. Þessu má því I íkja við að setja nýtt forrit í tölvu.
Skerdistadir fyrir skerdiensím
' DNA-þráður med áhugavert gen
DNA-bútar
Plasmíð með skerðistað fyrir skerðiensímið
Endar bútanna (skerðistaðirnir) passa saman eins og lykill í skrá.
I
Lím-ensím (lígasi) festirbútana saman og fæstþá blandaður DNA-hringur.

Blandaði DNA-hringurinn er fluttur í hýsilörveru þar sem hann fjölgar sér.
I

Örverurnarvaxa og fjölga sérog framleiða hið utanaðkomandi efni í miklu magni.
51